David Bohm (1917-1992)
Ένας από τους βαθύτερους στοχαστές του αιώνα

Άρθρο, Μάιος 2002

Ο David Bohm ήταν σε παγκόσμιο επίπεδο ένας από τους μεγαλύτερους φιλόσοφους, στοχαστές και θεωρητικούς φυσικούς του 20ου αιώνα. Ήταν βαθειά επηρεασμένος από τους J. Krishnamurti και Einstein. Η πρόκληση του Bohm στη συμβατική κατανόηση της κβαντικής θεωρίας έχει οδηγήσει τους επιστήμονες να επανεξετάσουν ό,τι έχουν κάνει και να αμφισβητήσουν τη φύση των θεωριών τους και της επιστημονικής τους μεθοδολογίας. Ήταν ο πατέρας της πιθανοκρατικής ερμηνείας για την κυματοσυνάρτηση ενώ έφερε μια ριζικά νέα όψη της φυσικής, μιας βαθειά πνευματικής κατανόησης και ενός μεγάλου ανθρωπισμού.

Γεννημένος στην Πενσυλβάνια στις 20 Δεκεμβρίου του 1917, εβραϊκής καταγωγής, σαν νέος ήταν γεμάτος απορίες για την επιστήμη.  Σαν φοιτητής μελέτησε κάτω από τις οδηγίες του Einstein και του Oppenheimer, έλαβε το πτυχίο του φυσικού από το Πολιτειακό Κολλέγιο της Πενσυλβανίας το 1939 και το διδακτορικό του (Ph.D.) πάνω στη φυσική στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας, στο Μπέρκλεϋ, το 1943. Το διδακτορικό του αφορούσε τη "Διασπορά Νετρονίου-Πρωτονίου".

Ήταν ο τελευταίος σπουδαστής που μελέτησε δίπλα στον Oppenheimer σε αυτό το Πανεπιστήμιο στη δεκαετία του '40, όπου παρέμεινε ως ερευνητικός φυσικός ακόμη και μετά από την αναχώρηση του Oppenheimer για το Los Alamos. Εργάστηκε στο Μπέρκλευ πάνω στη Θεωρία του Πλάσματος και στη Θεωρία του Κυκλότρου και Συγχροκυκλότρου έως το 1947.

Το 1943  ο Bohm συμμετείχε στο πρόγραμμα Μανχάτταν στις Ηνωμένες Πολιτείες. Κατά τη διάρκεια των επόμενων δύο ετών συνεργάστηκε στο Λος Άλαμος με τους Robert Oppenheimer, Edward Teller, Enrico Fermi, Felix Bloch, James Chadwick, James Franck,  Emilio Segre, Eugene Wigner, Otto Frisch, Leo Szilard και τον Klaus Fuchs στην ανάπτυξη των ατομικών βομβών που έπεσαν στη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι.

Από το 1947-1951 δίδαξε στο φημισμένο Πανεπιστήμιο του Princeton ως βοηθός καθηγητής και εργάστηκε πάνω στα Πλάσματα μέσα στα Μαγνητικά Πεδία. Επίσης μαζί με άλλους επιστήμονες επεξεργάστηκε μια θεωρία που παίζει σημαντικό ρόλο στις μελέτες της τήξης, ένα φαινόμενο που είναι γνωστό σήμερα σαν "Διάχυση Bohm". Στο Πρίνστον επέκτεινε τη θεωρία για το πλάσμα στα μέταλλα, που είναι μέρος της φυσικής της στερεάς κατάστασης ενώ δούλεψε πάνω στην Κβαντομηχανική και τα Στοιχειώδη Σωματίδια.

Έγραψε το κλασικό βιβλίο του (1951), η Κβαντική Θεωρία, σε μία προσπάθεια να γίνει κατανοητή η κβαντικής θεωρία από την άποψη του Nils Bohr. Μετά από την συμπλήρωση του βιβλίου και την επικοινωνία του με τον Einstein (που την εποχή εκείνη ήταν στο ίδιο Πανεπιστήμιο) για το περιεχόμενο του βιβλίου, ο Bohm παρέμεινε ανικανοποίητος με αυτή τη θεωρία. Η στάση του Bohm πάνω στη συμβατική κατανόηση της κβαντικής θεωρίας έχει οδηγήσει τους επιστήμονες να επανεξετάσουν αυτό που κάνουν και για να αμφισβητήσουν τη φύση των θεωριών τους και της επιστημονικής μεθοδολογίας τους.

Όταν ο David Bohm διατύπωσε τη θεωρία του Κβαντικού δυναμικού το 1952 εντάχθηκε μέσα στο ρεύμα της αιτιακής ερμηνείας που έχει τις πηγές του στον  De Broglie και την πρώτη του προσπάθεια το 1927 με τη θεωρία της "διπλής λύσης" και του "κύματος πιλότου".  Η προσπάθεια αυτή είχε αποτύχει και ο Broglie την εγκατέλειψε. Αλλά η προσπάθεια του Bohm πέτυχε γιατί διακρινόταν από ορισμένα χαρακτηριστικά:
Α! Αξιωματική αποδοχή της εξίσωσης Schroedinger και ισοδυναμία με την ορθόδοξη ερμηνεία της κβαντομηχανικής
Β! Δυνατότητα να προσεγγίσει το ζήτημα της κβαντικής θεωρίας της μέτρησης.

Η προσέγγιση του Bohm συνδυάζει την πιθανοκρατική ερμηνεία με την παραδοχή της ύπαρξης χωροχρονικών τροχιών, εισάγοντας όμως μια νέα έννοια το κβαντικό δυναμικό που βρίσκεται στη βάση των κβαντικών παραδόξων. Το κβαντικό αυτό δυναμικό διαφοροποιεί την κλασσική από την κβαντική συμπεριφορά των σωματίων. Το δυναμικό αυτό είναι μη κλασικό γιατί αντανακλά τη συνολική πειραματική διάταξη, οριακές συνθήκες κ.λ.π. την ολότητα (wholeness) του φαινομένου και δεν είναι ελέγξιμο όπως το εξωτερικό δυναμικό. Με την ύπαρξη του κβαντικού δυναμικού παράγονται οι τροχιές των σωματιδίων και αποδίδονται τα κβαντικά δεδομένα όπως πχ στην περίπτωση του πειράματος των δύο οπών του Young με τα φαινόμενα συμβολής των ηλεκτρονίων. 

Το 1949, εν μέσω της περιόδου αντικομμουνιστικής υστερίας, ο Bohm αρνήθηκε να καταθέσει εναντίον του Robert Oppenheimer στην Επιτροπή της Βουλής για τις αντιαμερικανικές δραστηριότητες. Κατά συνέπεια ο Bohm συλλήφθηκε και χρεώθηκε με την περιφρόνηση του συνεδρίου. Δικάστηκε αλλά αθώωθηκε. Ο Bohm απολύθηκε από τη θέση του στο Πανεπιστήμιο του Princeton και παρά τις προσπάθειες του Αλβέρτου Einstein οι αρχές ήταν απρόθυμες να τον επαναφέρουν.

Ένα θύμα του Μακαρθισμού όπως ήταν ο Bohm ήταν ανίκανος να βρεί εργασία στις Ηνωμένες Πολιτείες και επομένως μετακινήθηκε προς τη Βραζιλία όπου έγινε καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Σάο Πάολο, της Βραζιλίας. Ακολούθως στο Technion της Χάιφα, του Ισραήλ, και στο κολλέγιο Birkbeck, του Πανεπιστημίου του Λονδίνου. Επίσης έγινε ερευνητικός συνεργάτης στο Πανεπιστήμιο του Μπρίστολ και εκλέχτηκε Συνεργάτης (Fellow) της Βασιλικής Εταιρείας το 1990. Δεν πήγε ποτέ ξανά στις Ηνωμένες Πολιτείες.

Στο Μπρίστολ, το 1960, επεξεργάστηκε τη θεωρία του "Bohm-Aharonov", στην οποία αναφέρεται ότι μια γραμμή μαγνητικού πεδίου μπορεί να επηρεάσει τα ηλεκτρόνια που περνούν δίπλα της χωρίς να την αγγίζουν. Αυτό το φαινόμενο ενώ είναι αδύνατον στην Κλασσική Φυσική επιτρέπεται στην Κβαντομηχανική.

Ο Bohm έγινε μέλος της Βρετανικής Βασιλικής Ακαδημίας, ο δημιουργός της αιτιώδους ερμηνείας της κβαντικής θεωρίας, και ο συντάκτης ενός διάσημου κειμένου της κβαντομηχανικής και πολυάριθμων άρθρων και άλλων βιβλίων. Η πιό γνωστή πρόσφατη εργασία του (1980) ήταν η "Ολότητα και η Ενδογενής Τάξη". Εδώ ασχολήθηκε με τη φυσική, τη φιλοσοφία της φυσικής και εκθέτει τις επαναστατικές του απόψεις για τη συνείδηση.

Στις 27 Οκτωβρίου του 1992, ένας από τους μεγαλύτερους φυσικούς, πέθανε στο Λονδίνο γράφοντας μέχρι τη τελευταία στιγμή με τον συνάδελφο του Basil Hiley, το βιβλίο του για την επανερμηνεία της Κβαντικής Θεωρίας.

Το πνευματικό έργο του

Σαν ένα βαθιά στοχαστικό άτομο, ο Bohm έφθασε διαισθητικά στις καθολικές αλήθειες και τις παρουσίασε σε επινοητικά μοντέλα, στις γλώσσες και της φυσικής και της φιλοσοφίας. Η φυσική και η κοσμολογία του ήταν καθολοκληρία αποκαλυπτικές και πολύ μπροστά της εποχής του, ενώ λίγοι άνθρωποι είναι σε θέση να τις εκτιμήσουν. Οι επικρατούντες φυσικοί τις θεώρησαν πάρα πολύ μυστικιστικές, και λίγοι μυστικιστές διανοητές θα μπορούσαν να ακολουθήσουν το λεπτό επιστημονικό συλλογισμό του. (Ο Krishnamurti ήταν μια αξιοσημείωτη εξαίρεση.)

Ενώ ήταν ακόμη φοιτητής στο Berkeley, ο Bohm έκανε σημαντικές εργασίες πάνω στο πλάσμα στο Εργαστήριο της Ακτινοβολίας Lawrence του Berkeley. Ανακάλυψε ότι σε υψηλή θερμοκρασία στο αέριο που γίνεται πλάσμα, τα ηλεκτρόνια του εγκαταλείποντας τα άτομα δεν συμπεριφέρονται σαν ξεχωριστά μοναδικά σωματίδια αλλά μάλλον σαν μέρος ενός μεγαλύτερου, οργανικού όλου. Ένα μεγάλο πλήθος ηλεκτρονίων θα μπορούσε να παράγει φαινόμενα σε υψηλό βαθμό μαζικά, σαν να ήταν κάποια οργανική διαδικασία ενορχηστρωμένη στην μαζική τους συμπεριφορά. Ο Bohm αργότερα σκεπτόμενος αυτές τις μαζικές κινήσεις των ηλεκτρονίων του πλάσματος, που σήμερα καλούνται Διάχυση-Bohm, του έδωσαν την εντύπωση ότι αυτή η θάλασσα των ηλεκτρονίων ήταν κατά κάποιο τρόπο "ζωντανή". Αυτή ήταν και η πρώτη του σπουδαία ανακάλυψη στη φυσική, και αυτό υπαινισσόταν στα βαθύτερα θέματα της Ολότητας και της Διασύνδεσης που χαρακτηρίζουν το έργο της ζωής του.

Ο Bohm επαναπροσδιόρισε τη Φυσική. Για αυτόν η φυσική δεν ήταν μόνο η πρόβλεψη και ο έλεγχος, ούτε ακόμη οι μαθηματικές εξισώσεις. Εν τούτοις ενώ είναι στο κέντρο της δουλειάς του, δεν είναι η ουσία της. Η Φυσική είναι για τη Φύση και για την κατανόηση μας της Φύσης. Για τον Bohm, η έννοιά της και το μήνυμά της ήταν η δημιουργικότητα, ήταν η υπογραφή ενός άπειρου σύμπαντος.

Αυτός είδε την Φύση σαν μια αδιαίρετη ολότητα κρυμμένη σε μια άπειρη πηγή υποβάθρου, που ξετυλίγεται στον ορατό, υλικό, και χρονικό κόσμο της καθημερινής μας ζωής. Είπε ότι η σκέψη μπορεί να συλλάβει ότι δεν είναι κρυμμένο, αλλά μόνο κάτι πέρα από τη σκέψη - η διαίσθηση, η διορατικότητα, η νοημοσύνη - μπορεί να δοκιμάσει το κρυμμένο. Σε κάποιο σημείο βαθιά μέσα στην ενδογενή τάξη, η σκέψη και η γλώσσα μας αποτυγχάνουν και μόνο η ιερή σιωπή μπορεί να αποκαλύψει την αλήθεια. Αυτή η σιωπή είναι η γλώσσα του όλου, το σύμπαν που εκφράζεται μέσα από εμάς σε μια ζωή ολότητας παρά κατατεμαχισμένη.

Ο Bohm πρόβλεψε έναν μετασχηματισμό για εκείνους που αντιλαμβάνονται την κβαντομηχανική σε βάθος: έναν κόσμο της διασύνδεσης και της αλληλοεξάρτησης, της άμεσης και στιγμιαίας επικοινωνίας. Μάλιστα ήταν ο ίδιος ένα παράδειγμα των ιδεών του. Πολλοί που τον ήξεραν τον πίστευαν ως κάποιο "κοσμικό Άγιο". Είχε μια παραισθησιακή ποιότητα που παρέσερνε και τους άλλους και τους ενέπνεε. Πίστεψε σε έναν κόσμο που ήταν σημαντικός, σαφής, ευφυής και πνευματικός, όπου η ενδογενής τάξη εκφράζεται σαν μια ζώσα δύναμη στις αναπτυσσόμενες ζωές μας.

Στο ριζοσπαστικό του έργο "Ολότητα και Ενδογενής Τάξη", ο Bohm πρότεινε ένα νέο μοντέλο της πραγματικότητας που ήταν μια επαναστατική πρόκληση στη φυσική. Σε αυτό το μοντέλο, όπως και σε ένα ολόγραμμα, οποιοδήποτε στοιχείο περιέχει μέσα του το σύνολο του σύμπαντος του. Η ιδέα του Bohm περί συνόλου συμπεριλαμβνει και την ύλη και το νου. Πιστεύει ότι μπορείς να έχεις αληθινή ατομικότητα, μόνο αν αυτή βρίσκεται ριζωμένη στο Όλον.

Η ενδογενής τάξη αναπτύχθηκε από το προηγούμενο βιβλίο του για την Κβαντική Φυσική, όπου γράφει ότι πίσω από το φαινομενικό Χάος και την έλλειψη συνέχειας των ατομικών σωματιδίων της ύλης που περιγράφεται από την Κβαντομηχανική, κρύβεται μια κρυμμένη τάξη. Η κρυμμένη διάσταση έγινε η ενδογενής τάξη του Bohm, η πηγή όλης της ορατής (φαινομένης) ύλης του χωροχρονικού σύμπαντος μας. Η ενδογενής τάξη έχει άπειρο βάθος. Πιστεύει ότι στα εσώτατα βάθη της έχουν την πηγή τους αλλά και ενοποιούνται η ύλη και η συνείδηση.

Μία καλύτερη κατανόηση γίνεται δυνατή μόνο με την κάθοδο σε ένα βαθύτερο επίπεδο, στην ενδογενή τάξη, η οποία συνιστά το υπόβαθρο που αγκαλιάζει όλη την εμπειρία μας είτε είναι φυσική, είτε ψυχολογική, είτε πνευματική.

Πριν πεθάνει έδωσε μια συνέντευξη, το 1989, στο Ίδρυμα Nils Bohr στην Κοπεγχάγη, όπου ο Bohm παρουσίασε τις απόψεις του. Ο Bohm εκεί μίλησε για την ολιστική του θεωρία και την Ενδογενή Τάξη. Η συνέντευξη του στράφηκε γύρω από μια νέα άποψη του κόσμου που θα αναπτύσσεται σε αντίθεση με τον Δυτικό Κόσμο, ένα κόσμο που θα εστιάζεται περισσότερο στην Ολότητα και τη διαδικασία παρά στην ανάλυση των ξεχωριστών μερών. 

Ο Bohm ανέφερε επίσης τους κινδύνους που αντιμετωπίζουμε ως κοινωνία και τις αλλαγές που θα πρέπει να κάνουμε στη σκέψη μας προκειμένου να υπάρχουμε στο μέλλον. Μίλησε ότι χρειαζόμαστε μια πιό ολιστική προσέγγιση στο οικολογικό πρόβλημα και πρέπει να βρούμε κάτι άλλο στη ζωή μας εκτός από την οικονομική ανάπτυξη. Εάν η οικονομική ανάπτυξη συνεχίσει  ανεξέλεγκτα, θα καταστρέψει τον πλανήτη Η αποκαλυπτική αλλαγή στη συνείδηση είναι η πρόκληση αλλά και το κλειδί.

"Το μέλλον μας εξαρτάται από το εάν αισθανόμαστε σαν μέρος του Όλου ή εάν αισθανόμαστε ότι είμαστε κάτι το ξεχωριστό."

ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΕΣ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ:

"Κβαντική θεωρία," Νέα Υόρκη, 1951
"Αιτιότητα και Τύχη στη σύγχρονη φυσική," Λονδίνο, 1957
"Η ειδική θεωρία της σχετικότητας," Νέα Υόρκη 1966
"Ολότητα και η Ενδογενής Τάξη," Λονδίνο, 1980
"Ξετυλίγοντας την έννοια," Λονδίνο, 1985
"Επιστήμη, τάξη και δημιουργικότητα," Νέα Υόρκη, 1987
"Η Σκέψη σαν ένα Σύστημα," Λονδίνο, 1994

Αναφορά: Επιστήμονες και Άγιοι. Renee Weber, εκδόσεις ΙΑΜΒΛΙΧΟΣ