Η καταγωγή και η εξέλιξη του Ανθρώπινου Γένους
Μέρος 4ο

Άρθρο, Απρίλιος 2005

Άνθρωπος του Νεάντερταλ (Homo neanderthalensis)

Ο Άνθρωπος του Νεάντερταλ θεωρείται ο πρώτος μας ξάδελφος γιατί είναι το πρώτος είδος sapiens. Η μετάβαση γίνεται από τον Άνθρωπο τον όρθιο πριν 400.000 χρόνια, ενώ η εμφάνιση του Νεάντερταλ έγινε πριν 130.000 χρόνια και υπήρχε μέχρι 35.000 χρόνια πριν. Το όνομα του οφείλεται στην κοιλάδα του Neader όπου βρέθηκε ένα απολίθωμα του το 1856. Έχουν βέβαια βρεθεί κι άλλα παρόμοια απολιθώματα.

Ο Άνθρωπος του Νεάντερταλ όμως δεν είναι ο συνδετικός κρίκος ανάμεσα στον Άνθρωπο τον όρθιο (Ηomo erectus) και στον Άνθρωπο το σοφό (Homo sapiens) γιατί τα χαρακτηριστικά του είναι ίδια με του σοφού και δεν αποκλείεται πολλά γονίδια του να υπάρχουν και στον Σύγχρονο άνθρωπο (Homo sapiens sapiens). Ζούσε με την οικογένεια του που ήταν συμπαγής και οργανωμένη.

Είχε μεγάλα σαγόνια, μεγάλες οφθαλμικές κόγχες, μεγάλα επάρματα στο κρανίο (ζυγωματικό, ινιακό κλπ), εγκεφαλική χωρητικότητα 1600 cm³, ισχυρές αρθρώσεις και πιο κοντά οστά σε σχέση με τον άνθρωπο. Κοντός, έντονα τριχωτός, πρόσωπο γεμάτο με γωνίες  και πιο δυνατός από τον Homo sapiens sapiens. 

Μπορούσε να ζήση σε ψυχρά κλίματα, λόγω της έντονης τριχοφυΐας του και χρησιμοποιούσε καλά τη φωτιά. Τα ρουθούνια του ήταν ελαττωματικά, γιατί ενώ ζούσε σε ψυχρά κλίματα ήταν μεγάλα. Ίσως η εξαφάνιση του να ήταν αυτό το ελάττωμα. Εικάζεται ότι κυοφορούσε 11 μήνες.

Ξεχωρίζει από τον σύγχρονο άνθρωπο για την ιδιαίτερη κατασκευή του κεφαλιού του. Είχε τεράστια εγκεφαλική χωρητικότητα - μεγαλύτερη του σύγχρονου ανθρώπου - και υστερούσε σε όγκο στους μετωπιαίους λοβούς, όπου εκεί βρίσκονται τα προκινητικά κέντρα που ελέγχουν τις ανώτερες πνευματικές λειτουργίες. Άρα ήταν μειωμένης πνευματικής ικανότητας από τον σημερινό άνθρωπο.

Πιστεύεται ότι ο Άνθρωπος του Νεάντερταλ και ο Σύγχρονος ζούσαν παράλληλα για κάποιο διάστημα, αλλά ανταγωνιστικά. Δεν είχε εξαπλωθεί σε πολλά μέρη δείγμα της μη προσαρμοστικότητας του και της μικρής διάρκειας ύπαρξης του. Βρέθηκαν δείγματα στην Ν. και Κ. Ευρώπη και στην Κ. Ασία (Ουζμπεκιστάν), όπως και στη ΝΔ Ασία. Δεν έχουν βρεθεί απολιθώματα στην Αφρική, Αμερική και Ανατολική Ασία.

Κατασκεύαζε λίθινα εργαλεία, έκανε χρήση της φωτιάς, των ρούχων και συμμετείχε σε διάφορες τελετουργίες. Έθαψε για πρώτη φορά τους νεκρούς και μάλιστα σε πλάγια στάση με λυγισμένα τα γόνατα. Μάλλον πιστεύει στην ύπαρξη μεταθανάτιας ζωής. Αυτό βέβαια σημαίνει ότι είχε θρησκευτική συνείδηση. Κάνει μια υποτυπώδη τέχνη, γιατί έχουν ανακαλυφθεί ζωγραφιές στις σπηλιές και ίσως χρησιμοποιούσε οστέινα μουσικά όργανα. Είχε αναπτυγμένο προφορικό λόγο.

Μπορεί βέβαια ο Νεάντερταλ να μη συνέβαλε στην εξέλιξή μας, είναι όμως αξιοσημείωτη η πρόοδος που παρουσίασε στη συμπεριφορά, στη σκέψη και στην καλλιέργεια. Γεγονός που υποδηλώνει ότι στο συγγενές με το δικό μας γονιδιακό του απόθεμα είχε αρχίσει η «έκφραση» όλο και πιο προχωρημένων ανθρώπινων χαρακτηριστικών που τελειοποιήθηκαν στο είδος μας. H λεγόμενη μουστέρια λιθοτεχνία του Νεάντερταλ, με την οποία αξιοποιούνταν καλύτερα η πρώτη ύλη για την κατασκευή πιο εκλεπτυσμένων λίθινων εργαλείων (ξέστρων λ.χ.), ήταν πολύ ανώτερη και μεγαλύτερης πολυπλοκότητας εργαλειακών συνόλων σε σχέση με την ολδοβιανή λιθοτεχνία του Homo Habilis και την αχελαία του Homo Erectus. Υπάρχουν επίσης αποδείξεις ότι φρόντιζε τα άρρωστα ή τραυματισμένα άτομα της ομάδας του, ενταφίαζε τους νεκρούς τελετουργικά (βρέθηκε σε τάφο απολιθωμένη γύρη αγριολούλουδων και ένας κύκλος από κέρατα αγριοκάτσικου), σχημάτιζε αφηρημένες σκέψεις για την επεξεργασία του πυριτόλιθου και χάραζε ορισμένα σημάδια σε βότσαλα, ανεξιχνίαστης ακόμη σημασίας.

Αξιοσημείωτα είναι και τα ευρήματα που αφορούν τις συχνότητες στις οποίες ήταν συντονισμένο το αφτί του, ευρήματα που προέκυψαν από μελέτες του μεγέθους και του σχήματος των οσταρίων του αφτιού, τα οποία μετατρέπουν τους ήχους σε ηχητικά σήματα προς τον εγκέφαλο. Οι συχνότητες της φυσιολογικής ομιλίας μας είναι 2-4 KHz, παρόμοιες με αυτές του προγόνου του Νεάντερταλ Homo Heidelbergensis που είχαν παρόμοια λειτουργία αφτιών περίπου, γεγονός που ερμηνεύεται ως ένδειξη ότι οι εν λόγω Homo από τότε (ίσως 500.000 χρόνια πριν) έβγαζαν νοήμονες φωνητικούς ήχους που θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως μια πρωτογλώσσα, μια πρώτη μορφή ομιλίας.

Η απότομη εξαφάνιση του είναι αντικείμενο πολλών μελετών. Οι υποθέσεις που γίνονται είναι πολλές:

 - Εξαφανίστηκε λόγω της γενοκτονίας που εξαπέλυσε ο Σύγχρονος Άνθρωπος. Μια ένδειξη γι αυτό είναι οι μαζικοί τάφοι που έχουν ενδείξεις βίαιων θανάτων. Ο Δαρβίνος πιστεύει ότι ο αγώνας ανάμεσα στα συγγενικά είδη είναι πολύ σκληρός. Αυτή η άποψη δεν λαμβάνει υπ' όψιν της ότι ο Σύγχρονος Άνθρωπος δεν ήταν τόσο μυώδης όσο ο Νεάντερταλ και επομένως δύσκολο να τον εξοντώσει. Όμως, ο Σύγχρονος Άνθρωπος είχε υψηλότερη ευφυΐα και μπόρεσε και επικράτησε.

 - Τα μεγάλα ρουθούνια του ίσως ήταν η αιτία που εξαφανίστηκε. Την εποχή που ζούσε ήταν μεσοπαγετώδης περίοδος και δεν μπόρεσε να ζήσει στο κρύο. Η μεγάλη ρινική κοιλότητα του τον έκανε να κρυολογεί εύκολα.

 - Ίσως να έπεσε θύμα μιας μεγάλης επιδημίας, που μείωσε τον πληθυσμό σε πολύ χαμηλά επίπεδα και εξαφανίστηκε. Πολλές φορές στην ιστορία έχουμε τέτοιες επιδημίες (χολέρα, πανούκλα κ.ά.). Αν όμως ίσχυε αυτό έπρεπε να αρρωστήσει και ο Σύγχρονος Άνθρωπος.

 - Κάποιοι ισχυρίζονται ότι ο Άνθρωπος του Νεάντερταλ υπάρχει μεταξύ μας, από την επιμειξία του με τον Σύγχρονο Άνθρωπο.

 - Μπορεί να συνυπάρχουν πολλοί λόγοι που εξαφανίστηκε. Σε άλλες περιοχές από το κρύο, σε άλλες από την εξόντωση του από τον Άνθρωπο, σε άλλες ήρθε σε επιμειξία μαζί του και τέλος σε άλλες έπεσε θύμα επιδημικής αρρώστιας.

Για το αν ο Νεάντερταλ είναι άμεσος απόγονός μας η απάντηση είναι αρνητική. Και τούτο διότι η γενετική του απομόνωση δεν θα μπορούσε να συνεισφέρει ουσιαστικά στην εξελικτική γραμμή του σύγχρονου ανθρώπου. Πέραν τούτου, ανάλυση του απολιθωμένου μιτοχονδριακού DNA από δείγμα σκελετού της κοιλάδας Νεάντερταλ, στην οποία ανακαλύφθηκε το ομώνυμο απολίθωμα, και σύγκριση με αυτό του σύγχρονου ανθρώπου δείχνει την εξελικτική γραμμή του Νεάντερταλ και του ανθρώπου να διαχωρίζεται πολύ πίσω στο χρόνο.

Η ύπαρξη του Homo neanderthalensis συμπίπτει με το μεγαλύτερο μέρος της μεγάλης παγετώδους εποχής  Τότε, μεγάλες ποσότητες νερού αφαιρέθηκαν από τους ωκεανούς και η στάθμη τους έπεσε κατά 80-100 μέτρα, αλλάζοντας τη γεωμορφολογία καθώς συνδέθηκε λ.χ. η Ευρώπη με τη Βρετανία και η Ασία με την Αμερική και την Ινδονησία. Αλλά από τα 400.000 (που εξαφανίστηκε ο Ηomo erectus) μέχρι τα 130.000 χρόνια πριν, όπου εμφανίστηκε ο Νεάντερταλ, υπάρχει ένα κενό. Σχετικές μελέτες μιλούν για την ύπαρξη του «αρχαϊκού ανθρώπου» στην εν λόγω μεσοπερίοδο και αναφέρονται σε σχετικά μεμονωμένα απολιθώματα με ρομαντικά ονόματα, όπως ο άνθρωπος των Πετραλώνων στην Ελλάδα, ο άνθρωπος του Αραγκό στη Γαλλία, και άλλα στη Γερμανία, στη Ζάμπια και αλλού. Τα απολιθώματα αυτά παρά το ότι έχουν πολλές διαφορές μεταξύ τους μοιράζονται ταυτόχρονα δύο κοινά σημεία: ήταν περισσότερο εξελιγμένα από τον Ηomo erectus (είχαν μεγαλύτερο εγκέφαλο) και πιο πρωτόγονα (παχύ κρανίο και εύρωστο σώμα) από τον Ηomo sapiens.

Ο Άνθρωπος ο Σοφός (Homo sapiens sapiens)

Ξεκίνησε σαν τροφοσυλλέκτης - κυνηγός, όμως περισσότερο εγκεφαλικός από τις προηγούμενες μορφές. Κυριάρχησε στη γη αφού επικράτησε του άμεσου ανταγωνιστή του, τον Άνθρωπο του Νεάντερταλ,  στο θέμα της τροφής και του χώρου. Σχετικός είναι και ο νόμος του G. Gause ή του Grombie, ότι στο ίδιο οικοσύστημα δεν μπορούν να συνυπάρξουν δύο συγγενικά είδη, που πιάνουν την ίδια οικολογική φωλιά. Αναγκαστικά το ένα είδος, το πιο προσαρμοστικό, θα εξαφανίσει το άλλο χάρις στο μηχανισμό της φυσικής επιλογής.

Αυτονομάστηκε Homo sapiens sapiens, γιατί επικράτησε του άλλου Homo sapiens, του neanderthalensis. Τίποτα δεν τον σταμάτησε στην προσπάθεια να κυριαρχήσει πάνω στη γη. Επινόησε τα πάντα προκειμένου να τιθασεύσει όλες τις δυνάμεις της Φύσης και να κατακτήσει όλους τους βιότοπους. Στην αρχή για να βρει τροφή και ζωτικό χώρο. Και μετά για να μάθει τι κρύβεται πίσω από τα φυσικά φαινόμενα, να τα ερμηνεύσει και να επεκτείνει την κυριαρχία του. Αγώνας που συνεχίζεται μέχρι σήμερα.

Μια ποικιλία του Homo sapiens sapiens είναι ο άνθρωπος του Κρο-Μανιόν (βρέθηκε στην περιοχή Cro-Magnon της Γαλλίας). Κοιτίδα του  Ανθρώπου του Κρο-Μανιόν είναι η Αφρική και από εκεί μετανάστευσε στην Ευρώπη. Είχε μεγάλη χωρητικότητα εγκεφάλου (1600 cm³),  αρκετά υψηλός (1,80 - 1,94 μ). Σύμφωνα με ορισμένους ανθρωπολόγους δεν εξόντωσε αμέσως τον Άνθρωπο του Νεάντερταλ, αλλά ήρθε πρώτα σε επιμειξία μαζί του και ορισμένοι χαρακτήρες του Νεάντερταλ διαιωνίστηκαν, κάτι που φαίνεται και στην ομοιότητα των απολιθωμάτων.

Ήταν δραστήριος κυνηγός, είχε βελτιωμένη τεχνική και τα εργαλεία του ήταν πιο προηγμένα - αποτέλεσμα της εγκεφαλικής του κατάστασης. Στη ζωή του συνάντησε πολύ άσχημες κλιματολογικές συνθήκες - παγετωνικές περίοδοι.

Ο Homo sapiens αρχίζει να διαμορφώνεται στην Αφρική πριν από 200.000 χρόνια, από τη γονιδιακή δεξαμενή του Homo erectus, με επικράτηση γενετικών αλλαγών που επηρέασαν τον τρόπο που ζούσε και σκεφτόταν το νέο είδος· πρέπει να αναφερθεί ότι απολιθώματα ανθρωπιδών ηλικίας μέχρι 200.000 χρόνων έχουν ονομαστεί Homo erectus. Απολιθώματα Homo sapiens sapiens, ηλικίας περίπου 100.000 χρόνων, δείχνουν το ίδιο μέγεθος εγκεφάλου με του σημερινού (1.350-1.400 κυβικά εκατοστά) και πιθανόν εκείνοι οι άνθρωποι να σκέφτονταν περίπου όπως εμείς· π.χ., χρησιμοποιούσαν την ώχρα για να βάψουν (μακιγιάρουν) το σώμα τους, αν και δεν είχε αναπτυχθεί η συμβολική αντίληψη, η τέχνη, η μουσική.

Έρευνες του 2000, από Σουηδούς επιστήμονες, δείχνουν ότι ο σύγχρονος άνθρωπος εξελίχθηκε στην Αφρική και από εκεί άρχισε να μεταναστεύει σε άλλες ηπείρους πριν από περίπου 52.000 χρόνια, σύμφωνα με τους ειδικούς, που ανέλυσαν το γενετικό υλικό των μιτοχονδρίων 53 ατόμων διαφορετικών εθνικοτήτων. Αυτή η θεωρία λέγεται  "Πέρα από την Αφρική" ή Out of Africa hypothesis και σύμφωνα με αυτήν ο σύγχρονος άνθρωπος εξαπλώθηκε σε όλο τον πλανήτη με αφετηρία τις αφρικανικές περιοχές νότια της Σαχάρα.

Όλοι δε οι σύγχρονοι άνθρωποι προέρχονται από ένα αρχικό πληθυσμό που υπήρχε στην Αφρική πριν από 120.000 - 220.000 χρόνια και άρχισε να μεταναστεύει προς άλλες ηπείρους πριν 52.000 έτη.