Μπορεί να σώσει τον κόσμο η επιστήμη;

Άρθρο του Martin Rees, Νοέμβριος 2008

Για τους περισσότερους ανθρώπους, δεν υπήρξε ποτέ καλύτερη εποχή από αυτή που ζούμε τώρα. Οι καινοτομίες που ενθαρρύνουν την οικονομική πρόοδο - πληροφορική, βιοτεχνολογία, και νανοτεχνολογία - μπορεί να ανεβάσουν το βιοτικό επίπεδο τόσο στις αναπτυσσόμενες όσο και στον αναπτυγμένο κόσμο. Είμαστε ενταγμένοι πλήρως στον κυβερνοχώρο που μπορεί να συνδέσει οποιονδήποτε, οπουδήποτε, με όλες τις πληροφορίες του κόσμου και του πολιτισμού - και με κάθε άλλο πρόσωπο στον πλανήτη.

Οι τεχνολογίες του εικοστού πρώτου αιώνα θα προσφέρουν έναν τρόπο διαβίωσης φιλικό προς το περιβάλλον, καθώς και τους πόρους για να διευκολύνουν την δεινή θέση που βρίσκονται και να ενισχύσουν την επιβίωση των δύο δισεκατομμυρίων φτωχότερων ανθρώπων του πλανήτη. Επιπλέον, η μεγαλύτερη απειλή των δεκαετιών του '60 και '70 - η πυρηνική εξόντωση - έχει μειωθεί. Όμως, η απειλή αυτή θα μπορούσε να επαναληφθεί, αν αναδειχθούν νέες υπερδυνάμεις. Και βέβαια υπάρχουν και άλλοι κίνδυνοι που απορρέουν από την παγκοσμιοποίηση και την αυξανόμενη συγκέντρωση ισχύος σε ορισμένα άτομα.

Λίγο μετά το τέλος του Β 'Παγκόσμιου Πολέμου, φυσικοί στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου, εξέδωσαν ένα περιοδικό με τίτλο "Bulletin of Atomic Scientists" για την προώθηση του ελέγχου των όπλων. Το εξώφυλλο του Δελτίου ήταν ένα ρολόι, με τους δείκτες του πολύ κοντά στα μεσάνυχτα, που υποδήλωνε την αγωνία των επιστημόνων για την αβεβαιότητα της παγκόσμιας κατάστασης. Κάθε λίγα χρόνια, ο δείκτης μετακινείται είτε προς τα εμπρός είτε προς τα πίσω. Η διάταξη αυτή βρέθηκε πολύ κοντά στα μεσάνυχτα, το 1962 κατά τη διάρκεια της πυραυλικής κρίσης στην Κούβα.

Όταν τελείωσε ο Ψυχρός Πόλεμος, το ρολόι του περιοδικού τέθηκε και πάλι στα 17 λεπτά πριν από τα μεσάνυχτα. Αλλά οι δείκτες έχουν αρχίσει ύπουλα να κινούνται και πάλι προς τα εμπρός. Βρισκόμαστε αντιμέτωποι με την διάδοση των πυρηνικών όπλων (από, ας πούμε, την Βόρεια Κορέα και το Ιράν). Μάλιστα τρομοκράτες που μιμούνται την Αλ Κάιντα πρόθυμα θα μπορούσαν να πυροδοτήσουν πυρηνικά όπλα στο κέντρο μιας πόλης, σκοτώνοντας δεκάδες χιλιάδες.

Ακόμη και αν η πυρηνική απειλή είναι συγκρατημένη, ο εικοστός πρώτος αιώνας θα μπορούσε να μας επιφυλάσσει νέους σοβαρούς παγκόσμιους κινδύνους. Η αλλαγή του κλίματος έχει αναδειχθεί ήδη σαν την πρωταρχική μακροπρόθεσμη περιβαλλοντική πρόκληση. Οι ανθρώπινες δραστηριότητες - η καύση των ορυκτών καυσίμων - έχουν ήδη θέσει τη συγκέντρωση του διοξειδίου του άνθρακα στα υψηλότερα επίπεδα κατά τα τελευταία 500.000 χρόνια, και θα αυξάνεται κατά περίπου 0,5% ετησίως.

Και το πιο ανησυχητικό είναι, πως ο άνθρακας, το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο αναμένεται να χρησιμοποιούνται ακόμα περισσότερο σε παγκόσμιο επίπεδο για τις ενεργειακές μας ανάγκες στις επόμενες δεκαετίες. Αν αυτό συνεχιστεί, η συγκέντρωση του CO2 θα αυξηθεί στα διπλάσια επίπεδα που υπήρχαν προ της βιομηχανικής επανάστασης μέχρι το 2050, και τρεις φορές αυτό το επίπεδο, προς το τέλος του αιώνα.

Ο κόσμος ξοδεύει περίπου 7 τρισ. δολάρια το χρόνο για την ενέργεια και τις υποδομές της. οι σημερινές προσπάθειες για έρευνα και ανάπτυξη δεν μπορούν ακόμη να ανταποκριθούν στην κλιματική απειλή. Δεν υπάρχει μία και μοναδική λύση, αλλά διάφορα μέτρα που πρέπει να ληφθούν, όπως η καλύτερη μόνωση των κτιρίων που θα οδηγήσει κάπως στην περικοπή του κόστους.

Οι προσπάθειες για την οικονομία στην ενέργεια, την αποθήκευση, και την δημιουργία μεθόδων πιο καθαρών ή χαμηλής περιεκτικότητας σε άνθρακα, αξίζουν να έχουν την πρώτη προτεραιότητα από τις κυβερνήσεις που είχαν αναλάβει το Πρότζεκτ Manhattan (που δημιούργησε την ατομική βόμβα) ή την προσγείωση του Απόλλωνα στο φεγγάρι.

Η πρώτη προτεραιότητα θα πρέπει να είναι μια συντονισμένη προσπάθεια από την Ευρώπη, τις Ηνωμένες Πολιτείες, και τις υπόλοιπες χώρες της ομάδας G-8 +5 για την κατασκευή μονάδων για την δέσμευση και την αποθήκευση του άνθρακα (CCS). Είναι ένα καίριας σημασίας βήμα, διότι ανεξάρτητα από την τεχνική πρόοδο που μπορεί να υπάρχει στον τομέα της ηλιακής ενέργειας ή άλλων ανανεώσιμων πηγών, ο πλανήτης δυστυχώς θα είναι εξαρτημένος από τον άνθρακα και το πετρέλαιο για τα επόμενα 40 χρόνια. Εάν δεν ανατραπεί η ανοδική πορεία της συγκέντρωσης του διοξειδίου του άνθρακα προβλέπεται ότι αυτή θα ανέλθει σε απειλητικά επίπεδα.

Η ανθρωπότητα πρέπει επίσης να αντιμετωπίσει και τις άλλες παγκόσμιες "απειλές χωρίς εχθρούς" που είναι ξεχωριστές από (αν και συνδέονται με) την αλλαγή του κλίματος. Η απώλεια της βιοποικιλότητας είναι μία από τις πιο σοβαρές τέτοιου είδους απειλές. Ο ρυθμός εξαφάνισης είναι 1000 φορές μεγαλύτερος από τον κανονικό, και ολοένα αυξάνεται.

Η βιοποικιλότητα αποτελεί κρίσιμη συνιστώσα της ανθρώπινης ευημερίας και της οικονομικής ανάπτυξης. Θα έχουμε πάθει μεγάλη ζημιά αν λιγοστέψουν τα αποθέματα των ψαριών που απειλούνται με εξαφάνιση. Λιγότερο προφανές είναι και το εξής, υπάρχουν φυτά στα τροπικά δάση των οποίων η γονιδιακή δεξαμενή μπορεί να είναι πολύ χρήσιμη για τους ανθρώπους.

Οι πιέσεις που δέχεται ο πλανήτης μας εξαρτάται, φυσικά, από τον τρόπο ζωής μας. Ο κόσμος θα ήταν αδύνατο να αντέξει 6,5 δισ. ανθρώπους εάν ζούσαν όπως οι Αμερικανοί. Εάν όμως οι κάτοικοι του πλανήτη, συμπεριλαμβανομένων των εύπορων, ήταν φυτοφάγοι, ταξίδευαν λιγότερο και επικοινωνούσαν εικονικά, τα πράγματα θα ήταν ανεκτά. Οι νέες τεχνολογίες θα καθορίσουν τον τρόπο ζωής μας καθώς και τις απαιτήσεις μας σε ενεργειακούς και περιβαλλοντικούς πόρους.

Παρ 'όλα αυτά, τα προβλήματα αυτά επιδεινώνονται λόγω της ραγδαίας αύξησης του πληθυσμού, που προβλέπεται να φθάσει ακόμη και τα οκτώ έως εννέα δισεκατομμύρια έως το 2050. Εάν η αύξηση συνεχιστεί πέρα από το 2050, δύσκολα θα μπορεί κάποιος να είναι αισιόδοξος για τις προοπτικές των περισσοτέρων ανθρώπων.

Υπάρχουν σήμερα, ωστόσο, πάνω από 60 χώρες που η γονιμότητα βρίσκεται κάτω από το επίπεδο αναπλήρωσης. Εάν αυτό επαληθευτεί σε όλες τις χώρες, τότε ο παγκόσμιος πληθυσμός θα αρχίσει να μειώνεται μετά το 2050 - μια αρκετά ευπρόσδεκτη προοπτική.

Όλες οι σύγχρονες πρόοδοι - κυβερνοχώρος, βιοτεχνολογία, νανοτεχνολογία - εμπεριέχουν καινούργιους κινδύνους κατάχρησης. Η Αμερικανική Ακαδημία των Επιστημών προειδοποιεί ότι «Ελάχιστα άτομα με εξειδικευμένα προσόντα… θα καταφέρουν να εξοπλιστούν εύκολα και με χαμηλό κόστος με θανατηφόρα βιολογικά όπλα ….Η αποκωδικοποίηση της αλληλουχίας του ανθρώπινου γονιδιώματος και η πλήρης γνώση σχετικά με τα γονιδιώματα πολυάριθμων παθογόνων … θα οδηγήσουν σε κατάχρηση των επιστημονικών επιτευγμάτων με σκοπό τη δημιουργία νέων όπλων μαζικής καταστροφής».

Όλες οι σημερινές εξελίξεις της - στον κυβερνοχώρο, bio, ή νανο - θα δημιουργήσει νέους κινδύνους της κατάχρησης. Η αμερικανική Εθνική Ακαδημία Επιστημών έχει προειδοποιήσει ότι, "Μόλις μερικά μεμονωμένα άτομα με εξειδικευμένα προσόντα ... θα μπορούσε εύκολα να παράγει οικονομικά και σε μια σειρά θανατηφόρα βιολογικά όπλα. ... Η αποκρυπτογράφηση του ανθρώπινου γονιδιώματος και την πλήρη αλληλουχία διαλεύκανση πολλών παθογόνων γονιδιώματα επιτρέψει την επιστήμη ... χρησιμοποιηθεί καταχρηστικά για τη δημιουργία νέων πρακτόρων μαζικής καταστροφής ".

Μάλιστα δεν θα χρειαστεί καν ένα οργανωμένο δίκτυο. Αρκεί μόνο ένα φανατισμένο ρεύμα ανθρώπων με τη νοοτροπία εκείνων που σχεδιάζουν ιούς για τους υπολογιστές. Το παγκόσμιο χωριό θα έχει τους «τρελούς» του.

Στον ολοένα πιο διαδικτυωμένο κόσμο μας ελλοχεύουν νέοι κίνδυνοι με συνέπειες που μπορούν να εξαπλωθούν - και σε διεθνές επίπεδο. Ακόμη και η ελάχιστη πιθανότητα παγκόσμιας καταστροφής είναι ανεπίστρεπτη. Εάν αντιμετωπίσουμε τις απειλές καταστροφής του πλανήτη με την ίδια λογική που αγοράζουμε ασφαλιστικά προγράμματα - πολλαπλασιασμός των πιθανοτήτων με τις συνέπειες - μπορούμε αναμφισβήτητα να θέσουμε προτεραιότητες και να αναλάβουμε μέτρα για μείωση του ακραίου αυτού κινδύνου. Οι αποφάσεις που θα πάρουμε τόσο σε προσωπικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο στο άμεσο μέλλον θα καθορίσουν εάν οι καρποί της επιστήμης του εικοστού πρώτου αιώνα θα είναι ωφέλιμοι ή δηλητηριώδεις.

Ο Martin Rees είναι Πρόεδρος της Βασιλικής Ακαδημίας Επιστημών της Μεγάλης Βρετανίας και καθηγητής Κοσμολογίας και Αστροφυσικής στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ.

Δημοσιεύτηκε στο Project Syndicate

Ο Martin Rees γεννήθηκε το 1942 και είναι παντρεμένος χωρίς παιδιά. Κάνει δε συνεχώς διαλέξεις για την καταστροφή που περιμένει τη Γη. Προλέγοντας το τέλος του πολιτισμού των κατοίκων του πλανήτη μας στοιχημάτισε 1.000 δολάρια με το περιοδικό «Wired» ότι ως το 2020 κάτι θα συμβεί και αυτό θα κοστίσει τη ζωή τουλάχιστον σε ένα εκατομμύριο ανθρώπους. Διότι, όπως επιμένει, είναι πλέον τόσο εύκολο να φτιάξεις και να διαδώσεις έναν ιό και να τον εξαπολύσεις ενάντια στους ανθρώπους που κατοικούν μια πόλη σαν τη Βομβάη, το Τόκιο ή την Κωνσταντινούπολη, ώστε ο πειρασμός όσο περνάει ο καιρός θα είναι όλο και πιο μεγάλος.

Στο βιβλίο του «Το Κοσμικό μας Περιβάλλον» θεωρεί ότι είναι κάπου 50% η πιθανότητα να καταστραφεί ο ανθρώπινος πολιτισμός ως το τέλος του αιώνα. Με αιτία κάτι σαν τον πυρηνικό πόλεμο. Ανησυχεί διότι κάποια άτομα είναι σε θέση να σκορπίσουν μεγάλη καταστροφή. Ακόμη και αυτά που τώρα φαίνονται σενάρια επιστημονικής φαντασίας, όπως το να στείλεις νανορομπότ εναντίον ενός πληθυσμού ανθρώπων, γεμίζουν με ανησυχία τον σερ Martin Rees.

Αλλά ο ορίζοντας ενός κοσμολόγου είναι πολύ πιο ευρύς από αυτόν που προσφέρει ο ένας και μοναδικός πλανήτης που επάνω του ζει και κινείται. Έτσι, πέρα από τις επί Γης ανησυχίες του, ο Martin Rees έχει διατυπώσει θεωρίες για τον κόσμο ολόκληρο τέτοιες που φθάνουν το ανθρώπινο μυαλό στα όριά του. Να καταργηθεί η λέξη Σύμπαν, επιμένει εδώ και καιρό ο Martin Rees, μια λέξη που όταν φτιάχτηκε ήθελε να περιέχει την ύπαρξη των πάντων. Για εκείνον υπάρχουν πολλά, ζούμε σε μια μικρή γωνιά του «Πολυσύμπαντος», γιατί αυτό υπάρχει στην πραγματικότητα. Υπάρχουν πολλά και διαφορετικά «σύμπαντα» και στο καθένα ισχύουν διαφορετικοί νόμοι.

«Μπορούσε ο Δημιουργός να διαλέξει;» αναρωτιέται στον πιο πάνω βιβλίο του. Μέσα όμως η άποψή του είναι ότι ο όποιος δημιουργός έφτιαξε αυτό που ζούμε εμείς μαζί με αναρίθμητα άλλα «Υποσύμπαντα» στην ουσία, που έζησαν ελάχιστο χρόνο - μερικά εκατομμυριοστά του δευτερολέπτου -, άλλα που έδωσαν άστρα, όχι όμως πλανήτες.

Ένα, δύο, τρία, χίλια είκοσι τρία Μπιγκ Μπανγκ, και ακόμη περισσότερα έχουν συμβεί. Μπορεί να υφίστανται αυτή τη στιγμή Υποσύμπαντα με μία ακόμη διάσταση, μερικά χιλιοστά μακριά από το δικό μας, αλλά ουδέποτε θα τα αντιληφθούμε και άλλα με τρεις διαστάσεις τόσο μακριά μας ώστε ουδέποτε θα τα φθάσουμε, ενώ έχουμε και την περίπτωση άλλων με τέτοιο βαθμό πολυπλοκότητας ώστε να είναι αδύνατο για τον εγκέφαλό μας να τα αντιληφθεί. Εμείς πάντως υπάρχουμε γιατί στο δικό μας, με αυτούς τους νόμους της Φυσικής που ισχύουν και τις τιμές σε διάφορα βασικά μεγέθη όπως η ταχύτητα του φωτός, η ζωή είχε αρκετό χρόνο για να εμφανιστεί, να εξελιχθεί, να ισχυροποιηθεί και να δώσει πλάσματα που έφθασαν να αναρωτιούνται για την ύπαρξή τους. Και κάποιοι λίγοι, με πρώτο τον Martin Rees, επιμένουν ότι ο κόσμος, καλώς εχόντων των πραγμάτων, έχει περισσότερα χρόνια μπροστά του για να ζήσει από όσα έζησε ως σήμερα...