Οι νέες μορφές επικοινωνίας γίνονται διατηρώντας την εμπιστοσύνη ο ένας στον άλλο, χωρίς την παρουσία τρίτου, ανεξάρτητα από το πόσο μακριά βρίσκονται. Όταν όμως σε μία επικοινωνία μεταξύ δύο σημείων χρειάζεται να γίνει μία συναλλαγή, τότε οι διαδικασίες απαιτούν την εμπιστοσύνη ενός τρίτου για εδραίωση της εμπιστοσύνης όπως ένα δικηγορικό γραφείο ή μία τράπεζα, με αποτέλεσμα το υψηλό κόστος, την απάτης και της αναποτελεσματικότητας.
Το blockchain θα είναι μία παγκόσμια αποκεντρωμένη πηγή εμπιστοσύνης. Νέα δίκτυα θα εξελιχθούν για τις ανάγκες τις κοινωνίας τα οποία θα είναι πιο οικονομικά και πιο ασφαλή.
Η τεχνολογία blockchain έρχεται να αλλάξει ριζικά αυτό το καθεστώς. Χρησιμοποιώντας μαθηματικά και κρυπτογραφία το blockchain παρέχει μία ανοιχτή και αποκεντρωμένη βάση δεδομένων σε κάθε συναλλαγή που περιέχει αξία όπως χρήματα, αγαθά, ακίνητη περιουσία, εργασία ή ακόμα και σημειώσεις. Δημιουργεί μία καταγραφή για κάθε συναλλαγή η οποία μπορεί να επαληθευτεί από όλη την κοινότητα. Το blockchain συνδυάζοντας την κρυπτογραφία και τα κατανεμημένα υπολογιστικά συστήματα παρέχει ασφαλείς, άμεσες peer-to-peer συναλλαγές, χωρίς την ανάγκη για τρίτους.
Τι είναι όμως το blockchain; Είναι κάτι που εμφανίστηκε για πρώτη φορά με το πρωτόκολλο Bitcoin το 2008 και πρόκειται για μία σειρά καταχωρίσεων που αφορούν συναλλαγές, σε ένα δημόσιο σημειωματάριο (ledger) σε ένα δημόσιο ή ιδιωτικό peer-to-peer δίκτυο.
Κάθε καινούρια ομάδα καταχωρήσεων δηλαδή ένα «block» συνδέεται με τα προηγούμενα, δημιουργώντας μία αλυσίδα καταχωρίσεων από την πρώτη συναλλαγή έως την τρέχουσα δημιουργώντας το «blockchain». Ένα σύνολο των εγκεκριμένων συναλλαγών ομαδοποιείται σε ένα μπλοκ, το οποίο αποστέλλεται σε όλους τους κόμβους του δικτύου. Αυτοί με τη σειρά τους επικυρώνουν το νέο μπλοκ. Κατά συνέπεια, το blockchain λειτουργεί ως μια ενιαία πηγή αλήθειας και τα μέλη σε ένα δίκτυο blockchain μπορούν να δουν μόνο αυτές τις συναλλαγές που σχετίζονται με αυτά.
Αν σωστά κατασκευασμένη, η blockchain τεχνολογία προσφέρει λύση στο πρόβλημα της ασφάλειας και της ιδιωτικότητας στον Internet of Things (IoT) περιβάλλον, παρέχοντας ένα νέο υπολογιστικό στρώμα όπου τα δεδομένα μπορούν να υποβάλλονται σε επεξεργασία να αναλύονται με ασφάλεια, παραμένοντας ιδιωτικά. Το blockchain μπορεί επίσης να επιτρέψει τις μικρο-πληρωμές μεταξύ ψηφιακών συσκευών, μέσω ultra-light cryptocurrencies και έξυπνων συμβάσεων.
Η υλοποίηση των χαρακτηριστικών αυτών αναμένεται να εξασφαλίσει μια πιο αποτελεσματική κατανομή των πόρων σε παγκόσμιο επίπεδο, αν και μπορεί επίσης να οδηγήσει σε ανεπιθύμητες συνέπειες – όπως ένα hyper-tokenization (tokenization είναι η διαδικασία αντικατάστασης ευαίσθητων δεδομένων με μοναδικά σύμβολα ταυτοποίησης που διατηρούν όλες τις απαραίτητες πληροφορίες για τα δεδομένα χωρίς να διακυβεύεται η ασφάλειά τους) της κοινωνίας και μια δυνητικά καταστροφική συγκέντρωση ισχύος στις μεγάλες παγκόσμιες πλατφόρμες. Επομένως, τα συνολικά οφέλη και τα μειονεκτήματα του blockchain πρέπει να συμπεριληφθούν, για την εύρεση μιας ισορροπίας μεταξύ της ανάγκης για την καινοτομία, την οικονομική ανάπτυξη και την κοινωνική βιωσιμότητα.
Η μέλλουσα παγκόσμια οικονομία θα κινηθεί πάνω σε αυτήν την τεχνολογία, με την οποία οποιοδήποτε άτομο με πρόσβαση στο ίντερνετ θα έχει πρόσβαση σε blockchain συναλλαγές. Third party οργανισμοί μπορεί πλέον να μην είναι αναγκαίοι για την εγκυρότητα μίας συναλλαγής.
Εικόνα 1.1
Οι χρήσεις του blockchain θα είναι άπειρες, ειδικοί προβλέπουν ότι σε λιγότερα από 10 χρόνια το blockchain θα χρησιμοποιείται για την συλλογή των φόρων από τους πολίτες. Θα είναι πιο εύκολο ακόμα η άμεση μεταφορά των χρημάτων μεταξύ δύο ανθρώπων οπουδήποτε πάνω στον πλανήτη όπου η πρόσβαση σε τράπεζες είναι δύσκολη. Οι οικονομικές απάτες θα μειωθούν σημαντικά εφόσον κάθε συναλλαγή θα καταγράφεται σε ένα δημόσιο και κατανεμημένο καθολικό (ledger) το οποίο θα είναι προσβάσιμο σε οποιονδήποτε με σύνδεση στο ίντερνετ.
Αυτό με λίγα λόγια σημαίνει ότι όλη η γραφειοκρατία και τα πεπαλαιωμένα συστήματα, φυσικά και ψηφιακά, αλλά και το προσωπικό που τα υποστηρίζει σε λίγο καιρό δεν θα έχουν λόγο ύπαρξης, με τις συναλλαγές και πιστοποιήσεις να γίνονται μέσα σε λίγα λεπτά με μεγάλη εξοικονόμηση πόρων και χρημάτων.
Οι εφαρμογές πολλές: Ψηφιακά νομίσματα, ταυτότητες, κτηματολόγιο, συμβόλαια, κλειδαριές, διακρατικό εμπόριο, χρηματοπιστωτικές συναλλαγές και στο μέλλον ακόμα και αυτόνομες επιχειρηματικές λειτουργίες μπορούν να υλοποιηθούν αλλάζοντας τα πάντα.
Πως λειτουργεί το blockchain
Η δομή των δεδομένων στο blockchain είναι μία ταξινομημένη back-linked λίστα των μπλοκ των συναλλαγών. Το blockchain μπορεί να αποθηκευτεί ως ένα απλό αρχείο, ή σε μια απλή βάση δεδομένων. Π.χ. το Bitcoin αποθηκεύει τα blockchain δεδομένα χρησιμοποιώντας τη βάση δεδομένων LevelDB της Google. Τα μπλοκ συνδέονται προς τα “πίσω”, με το κάθε ένα να έχει αναφορά στο προηγούμενο μπλοκ στην αλυσίδα. Το blockchain συχνά εμφανίζεται σαν μια κάθετη στοίβα, με τα μπλοκ σε επίπεδα το ένα πάνω από το άλλο και το πρώτο μπλοκ που εξυπηρετεί ως θεμέλιο της στοίβας. Η οπτικοποίηση των μπλοκ να στοιβάζονται το ένα πάνω στο άλλο έχει σαν αποτέλεσμα τη χρήση όρων όπως “ύψος” για να αναφερθούμε στην απόσταση από το πρώτο μπλοκ και “κορυφή” ή “άκρη” για να ανατρέξουμε στο πιο πρόσφατα προστιθέμενο μπλοκ.
Κάθε μπλοκ εντός του blockchain προσδιορίζεται από ένα hash το οποίο παράγεται με τη χρήση του SHA256 αλγόριθμου κρυπτογράφησης στην κεφαλίδα του μπλοκ. Κάθε μπλοκ αναφέρεται επίσης στο προηγούμενο μπλοκ, γνωστή ως γονέας μπλοκ (parent block), μέσα από το πεδίο “προηγούμενο μπλοκ hash” στην κεφαλή του μπλοκ. Με άλλα λόγια, κάθε μπλοκ περιέχει το hash του γονέα μέσα στη δική του επικεφαλίδα . Η ακολουθία των hash συνδέει κάθε μπλοκ προς τον γονέα του, δημιουργώντας έτσι μία αλυσίδα η οποία πηγαίνει πίσω σε όλη τη διαδρομή μέχρι το πρώτο μπλοκ που δημιουργήθηκε ποτέ.
Εικόνα 1.2
Παρά το γεγονός ότι ένα μπλοκ έχει ένα μόνο γονέα, μπορεί να έχει προσωρινά πολλαπλά παιδιά. Κάθε ένα από τα παιδιά αναφέρεται στο ίδιο μπλοκ ως γωνέα και περιέχει το ίδιο γονικό hash στο πεδίο «προηγούμενο μπλοκ hash». Πολλαπλά παιδιά μπορούν να προκύψουν κατά τη διάρκεια ενός αποκαλούμενου ως «blockchain fork», μια προσωρινή κατάσταση που εμφανίζεται όταν τα διάφορα μπλοκ που ανακαλύπτονται σχεδόν ταυτόχρονα από διαφορετικούς miners. Τελικά, μόνο ένα παιδί μπλοκ γίνεται μέρος του blockchain και το blockchain έχει επιλυθεί. Ακόμα κι αν ένα μπλοκ έχει περισσότερα από ένα παιδιά, κάθε μπλοκ μπορεί να έχει μόνο ένα γονέα. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι κάθε μπλοκ έχει ένα μόνο πεδίο «προηγούμενο μπλοκ hash» το οποίο αναφέρεται στον μοναδικό γονέα του.
Το πεδίο «hash προηγούμενου μπλοκ” είναι μέσα στην κεφαλίδα του μπλοκ και με τον τρόπο αυτό επηρεάζει το hash του τρέχοντος μπλοκ. Η ταυτότητα του παιδιού αλλάζει εάν αλλάξει η ταυτότητα του γονέα. Όταν ο γονέας έχει τροποποιηθεί με οποιονδήποτε τρόπο, αλλαγές πραγματοποιούνται στο hash του γονέα. To αλλαγμένο hash του γονέα απαιτεί μια αλλαγή στο «hash προηγούμενου μπλοκ” δείκτη του παιδιού. Αυτό με τη σειρά του προκαλεί το hash του παιδιού να αλλάξει, το οποίο απαιτεί μια αλλαγή στο δείκτη του εγγονιού, το οποίο με τη σειρά του αλλάζει το εγγόνι, και ούτω καθεξής. Αυτό το αποτέλεσμα αλληλουχίας εξασφαλίζει ότι μόλις ένα μπλοκ έχει πολλές γενεές να το ακολουθούν, δεν μπορεί να αλλάξει χωρίς να αναγκάζει τον επανυπολογισμό όλων των μεταγενέστερων μπλοκ. Επειδή ένας τέτοιος επανυπολογισμός θα απαιτούσε τεράστιους υπολογισμούς, η ύπαρξη μιας μακράς αλυσίδας μπλοκ κάνει την βαθιά ιστορία του blockchain αμετάβλητη, κάτι το οποίο αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό της ασφάλειας του blockchain.
Όταν κάποιος θέλει να προσθέσει μια συναλλαγή στην αλυσίδα, όλοι οι συμμετέχοντες στο δίκτυο θα την επικυρώσουν. Αυτό γίνεται με την εφαρμογή ενός αλγορίθμου στην συναλλαγή για την επαλήθευση της εγκυρότητας της. Τι ακριβώς νοείται ως “έγκυρο” ορίζεται από το σύστημα blockchain και μπορεί να διαφέρει μεταξύ των συστημάτων. Στη συνέχεια, εναπόκειται στην πλειοψηφία των συμμετεχόντων να συμφωνούν ότι η συναλλαγή είναι έγκυρη.
Ένα σύνολο των εγκεκριμένων συναλλαγών στη συνέχεια ομαδοποιείται σε ένα μπλοκ, το οποίο αποστέλλεται σε όλους τους κόμβους του δικτύου. Αυτοί με τη σειρά τους επικυρώνουν το νέο μπλοκ. Κάθε διαδοχικό μπλοκ περιέχει ένα hash, το οποίο είναι ένα μοναδικό δακτυλικό αποτύπωμα, του προηγούμενου μπλοκ.
Κατ’ αυτό τον τρόπο, το blockchain λειτουργεί ως ένα αποκεντρωμένο (decentralized) λογιστικό καθολικό, το οποίο είναι κοινό για όλους τους συμμετέχοντες, μιας και όλοι οι εμπλεκόμενοι αποθηκεύουν ένα αντίγραφό του, κάτι που εξασφαλίζει την ασφάλεια και η διαφάνεια των συναλλαγών.
Η ειδοποιός διαφορά -αναφορικά με την προστασία- προκύπτει από το γεγονός ότι δεν είναι πλέον απαραίτητη η ύπαρξη μιας ενδιάμεσης «έμπιστης» αρχής (πχ. μιας τράπεζας), ενώ η εμπιστοσύνη των συναλλασσόμενων μερών βασίζεται σε αλγοριθμική επιβεβαίωση.
Ένας τρόπος για να σκεφτεί κάποιος το blockchain είναι σαν στρώσεις σε ένα γεωλογικό σχηματισμό ή ένα δείγμα από πυρήνα παγετώνα. Τα επιφανειακά στρώματα μπορεί να αλλάξουν με τις εποχές, ή ακόμα και να αφαιρεθούν πριν να έχουν ακόμα χρόνο για να εγκατασταθούν. Αλλά από τη στιγμή που θα πάμε μερικά μέτρα πιο βαθιά, τα γεωλογικά στρώματα γίνονται όλο και πιο σταθερά.
Μέχρι τη στιγμή που θα δούμε μερικές εκατοντάδες μέτρα πιο κάτω, που ψάχνετε σε ένα στιγμιότυπο του παρελθόντος που έχει παραμείνει αδιατάρακτο επί χιλιετίες ή και εκατομμύρια χρόνια. Στο blockchain, τα πιο πρόσφατα μπλοκ μπορεί να αναθεωρηθούν αν υπάρχει επανυπολογισμός της αλυσίδας ο οποίος οφείλεται σε ένα blockchain fork. Τα έξι πιο πρόσφατα μπλοκ είναι σαν μερικά μέτρα κάτω από τη γη. Αλλά μόλις κάποιος κοιτάξει βαθύτερα στο blockchain, πέραν των έξι μπλοκ, τα μπλοκ είναι όλο και λιγότερο πιθανό να αλλάξει. Λίγες χιλιάδες μπλοκ πίσω (ένα μήνα) και το blockchain είναι πλέον εγκατεστημένο και ποτέ δεν θα αλλάξει.
Ένα blockchain αποτελείται από δύο τύπους στοιχείων:
- Οι συναλλαγές είναι οι ενέργειες που δημιουργήθηκαν από τους συμμετέχοντες στο σύστημα.
- Τα μπλοκ καταγράφουν τις συναλλαγές και βεβαιώνουν ότι είναι στη σωστή σειρά και δεν έχουν αλλοιωθεί. Τα μπλοκ καταγράφουν επίσης μια σφραγίδα χρόνου, όταν προστίθενται συναλλαγές.
Η Blockchain τεχνολογία έχει γίνει ένα από τα πιο trending θέματα στον κόσμο των ηλεκτρονικών υπολογιστών τα τελευταία δύο χρόνια. Το κοινό έχει έρθει κατά κύριο λόγο σε επαφή με τα blockchains μέσω της χρήσης των bitcoins, αλλά υπάρχουν περισσότερα οφέλη από τα blockchains παρά από τα ψηφιακά νομίσματα.
Οφέλη του blockchain
Ενώ το κεντρικοποιημένο μοντέλο έχει λειτουργήσει τέλεια τις τελευταίες δεκαετίες, θα γίνει προβληματικό όταν ο αριθμός των κόμβων του δικτύου μεγαλώσει σε εκατομμύρια, δημιουργώντας δισεκατομμύρια συναλλαγές, διότι θα αυξηθούν εκθετικά οι υπολογιστικές απαιτήσεις και κατ’ επέκταση το κόστος.
Οι διακομιστές μπορούν επίσης να γίνουν ένα σημείο κυκλοφοριακής συμφόρησης και ένα ενιαίο σημείο της αποτυχίας, η οποία θα κάνει τα δίκτυα IoT (Internet of Things) ευάλωτα σε Denial of Service (DoS / DDoS) επιθέσεις, όπου στοχεύονται οι διακομιστές πλημυρίζοντας τους με κίνηση από επικίνδυνες συσκευές.
Αυτό μπορεί να έχει καθοριστική επίδραση στα IoT οικοσυστήματα, ιδιαίτερα εκείνα που λαμβάνουν πιο ευαίσθητες εργασίες.
Επιπλέον, κεντρικοποιημένα δίκτυα θα είναι δύσκολο να εγκατασταθούν σε πολλές βιομηχανικές περιοχές, όπως τα μεγάλα αγροκτήματα, όπου οι κόμβοι IoT θα επεκταθούν σε μεγάλες περιοχές με χαμηλές ταχύτητες σύνδεσης.
Βασισμένο σε κρυπτογραφικά πρωτόκολλα, το blockchain είναι σε θέση να προστατεύσει αποτελεσματικά την ακεραιότητα, την αυθεντικότητα, την δυνατότητα ελέγχου καθώς και την συνέπεια όλων των συναλλαγών. Μπορεί επίσης να παίξει ένα σημαντικό ρόλο στο οικοσύστημα IoT, μειώνοντας τον χρόνο και το κόστος κάθε εργασίας, επεξεργάζοντας και αναλύοντας τα δεδομένα, παραμένοντας ιδιωτικά ή ημι-ιδιωτικά.
Σύμφωνα με την αρχή της προστασίας της ιδιωτικής ζωής, το blockchain ελαχιστοποιεί την ανάγκη για κανονισμούς και καθιστά επίσης δυνατό να ενσωματωθούν νόμοι στον κώδικα, ώστε να μπορούν να εκτελούνται αυτόματα.
Το blockchain είναι επομένως πιο λειτουργικό από άλλες σύνθετες Private-Enhancing τεχνολογίες (PET) , οι οποίες μπορεί να αποδειχθούν να είναι ανέφικτες ή ανεπαρκής.
Η Blockchain τεχνολογία θα επιτρέψει επίσης τη δημιουργία ασφαλών δικτύων πλέγματος, όπου οι συσκευές IoT θα διασυνδεθούν με αξιόπιστο τρόπο, αποφεύγοντας τις απειλές, όπως η πλαστογράφηση μίας συσκευής και κλοπή στοιχείων ταυτότητας.
Με κάθε νόμιμο κόμβο να έχει καταχωρηθεί στο blockchain, οι συσκευές θα μπορούν εύκολα να εντοπίζουν και να πραγματοποιούν αμοιβαίο έλεγχο ταυτότητας, χωρίς την ανάγκη πιστοποίηση από κάποιο κεντρικό διακομιστή, καθώς και το δίκτυο θα είναι επεκτάσιμο για να υποστηρίξει τα δισεκατομμύρια των συσκευών χωρίς την ανάγκη για πρόσθετους πόρους.
Προβλήματα και προκλήσεις
Υπάρχουν πολλά εμπόδια που παρεμποδίζουν την ευρεία υιοθέτηση του Blockchain. Tο κόστος της ενέργειας, η αποθήκευση των δεδομένων και ο όγκος των συναλλαγών είναι οι τρεις μεγαλύτερες ανησυχίες. Σύμφωνα με το Ινστιτούτο Διεθνούς Έκθεσης Οικονομικών, «η συνδυασμένη ηλεκτρική κατανάλωση των [blockchain] υπολογιστών είναι αρκετή για την ηλεκτροδότηση περίπου 135.000 αμερικανικών νοικοκυριών.” Το ποσοστό αυτό αντιπροσωπεύει μόνο υπάρχοντες υπολογιστές blockchain και δεν υπολογίζεται η μαζική ανάπτυξη των Blockchain πλατφόρμων στο εγγύς μέλλον.
Η των αποθήκευση δεδομένων είναι ένα βασικό εμπόδιο για την επεκτασιμότητα του Blockchain. Σε ένα πλήρως αποκεντρωμένο, δημόσιο Blockchain, το μέγεθος ενός συγκεκριμένου μπλοκ γίνεται όλο και πιο μεγάλο και δαπανηρό να αποθηκεύσει δεδομένα. Πολλοί ειδικοί ελπίζουν με την άνοδο της συμπίεσης των δεδομένων να μειωθεί σημαντικά το κόστος της αποθήκευσης δεδομένων.
Μια ενδιαφέρουσα πρόταση είναι η χρήση των Merkle Trees για τη μείωση του πλεονάσματος στην επαλήθευσης της συναλλαγής, απαιτώντας να κατέβει μόνο μια μερική μερίδα του συνόλου της αλυσίδας για να επαληθευτεί η συναλλαγή. Επίσης, το ίδιο το μέγεθος του μπλοκ είναι ένα σημαντικό εμπόδιο για την αύξηση του μεγέθους του όγκου συναλλαγών.
Σύνοψη πλεονεκτημάτων-μειονεκτημάτων
Πλεονεκτήματα
Αποδιαμεσολάβηση
Δύο μέρη είναι σε θέση να κάνoυν μια συναλλαγή χωρίς την επίβλεψη ή την διαμεσολάβηση ενός τρίτου μέρους.
Εξουσιοδοτημένοι χρήστες
Οι χρήστες έχουν τον έλεγχο όλων των πληροφοριών και των συναλλαγών τους.
Υψηλής ποιότητας δεδομένα
Τα blockchain δεδομένα είναι πλήρης, συνεπής, έγκαιρα, ακριβή και ευρέως διαθέσιμα.
Αντοχή, αξιοπιστία και μακροζωία
Λόγω των αποκεντρωμένων δικτύων, το blockchain δεν έχει ένα κεντρικό σημείο αποτυχίας και είναι σε καλύτερη θέση να αντέξει σε κακόβουλες επιθέσεις.
Ακεραιότητα της διαδικασίας
Οι χρήστες μπορούν να εμπιστευθούν ότι οι συναλλαγές θα εκτελούνται όπως ακριβώς ορίζουν οι εντολές του πρωτοκόλλου, καταργώντας την ανάγκη για ένα έμπιστο τρίτο μέρος.
Διαφάνεια και αμεταβλητότητα
Οι αλλαγές στο δημόσιο blockchain είναι ορατές στο κοινό από όλα τα μέρη δημιουργώντας διαφάνεια, καθώς και όλες οι συναλλαγές είναι αμετάβλητες, που σημαίνει ότι δεν μπορούν να τροποποιηθούν ή να διαγραφούν.
Απλούστευση του οικοσυστήματος
Όλες οι συναλλαγές προστίθενται σε ένα ενιαίο δημόσιο καθολικό (ledger), μειώνοντας έτσι την ακαταστασία και τις επιπλοκές των πολλαπλών ledgers.
Ταχύτερες συναλλαγές
Οι συναλλαγές σε μία τράπεζα μπορεί ενδεχομένως να χρειαστούν μέρες για την εκκαθάριση και τελική διευθέτηση, ιδίως εκτός του ωραρίου εργασίας. Οι blockchain συναλλαγές μπορούν να μειώσουν το χρόνο συναλλαγής σε λεπτά και επεξεργάζονται 24/7.
Χαμηλότερο κόστος συναλλαγών
Με την εξάλειψη των μεσαζόντων τρίτων και των γενικών εξόδων για την ανταλλαγή περιουσιακών στοιχείων, τα blockchains έχουν τη δυνατότητα να μειώσουν σημαντικά τα έξοδα συναλλαγής.
Μειονεκτήματα
Εκκολαπτόμενη τεχνολογία
Η επίλυση των προκλήσεων όπως η ταχύτητα των συναλλαγών, η διαδικασία επαλήθευσης, και τα όρια των δεδομένων θα είναι καθοριστικής σημασίας στο να γίνει το blockchain ευρέως εφαρμόσιμο.
Αβέβαιο ρυθμιστικό καθεστώς
Επειδή τα σύγχρονη νομίσματα δημιουργούνται και ελέγχονται από τις εθνικές κυβερνήσεις, το blockchain και το Bitcoin αντιμετωπίζουν εμπόδια στην ευρεία υιοθέτηση από τα προϋπάρχοντα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα, εφόσον το καθεστώς ρύθμιση της κυβέρνησης του παραμένει ακαθόριστο.
Μεγάλη κατανάλωση ενέργειας
Οι miners του blockchain για το δικτύο Bitcoin επιχειρούν 450.000 τρισεκατομμύρια λύσεις ανά δευτερόλεπτο για την επικύρωση των συναλλαγών, χρησιμοποιώντας σημαντικές ποσότητες ενέργειας του υπολογιστή.
Έλεγχος, ασφάλεια και προστασία της ιδιωτικότητας
Ενώ υπάρχουν λύσεις, συμπεριλαμβανομένων των ιδιωτικών blockchains και ισχυρή κρυπτογράφηση, εξακολουθούν να υπάρχουν ανησυχίες στον κυβερνοχώρο για την ασφάλεια που πρέπει να αντιμετωπιστούν πριν το ευρύ κοινό αναθέσει τα προσωπικά του δεδομένα σε ένα blockchain.
Ανησυχίες ενσωμάτωσης
Οι blockchain εφαρμογές προσφέρουν λύσεις που απαιτούν σημαντικές αλλαγές, ή την πλήρη αντικατάσταση των υπαρχόντων συστημάτων. Για να πραγματοποιηθούν αυτές οι αλλαγές, οι εταιρείες πρέπει να καταστρώσουν σχέδια στρατηγικής για την μετάβαση.
Πολιτιστική έκδοση
Το blockchain αντιπροσωπεύει μια πλήρη στροφή προς ένα αποκεντρωμένο δίκτυο που απαιτεί την συμφωνία των χρηστών και των φορέων της.
Κόστος
Το blockchain προσφέρει τεράστια εξοικονόμηση του κόστους, των συναλλαγών και του χρόνου, αλλά το υψηλό αρχικό κόστος κεφαλαίου θα μπορούσε να αποτελέσει αποτρεπτικό παράγοντα.
Blockchain υλοποιήσεις
Υπάρχουν διάφορα καινοτόμα συστήματα πληρωμών στην αγορά σήμερα, πολλά από τα οποία είναι χτισμένα σε πλατφόρμες όπως το κινητό τηλέφωνο, το διαδίκτυο και τις ψηφιακές κάρτες. Αυτά τα εναλλακτικά συστήματα πληρωμών έχουν δει ενθαρρυντικά αποτελέσματα ή ακόμα και συνεχή ανάπτυξη από τους όμοιούς τους PayPal, Apple Pay, Πορτοφόλι Google και άλλα.
Η αυξανόμενη χρήση των ψηφιακών νομισμάτων επιτρέπει τις ταχύτερες, πιο ευέλικτες και πιο καινοτόμες πληρωμές και τρόπους για την χρηματοδότηση αγαθών και υπηρεσιών. Ένα ψηφιακό νόμισμα, όμως, ξεχωρίζει από τα υπόλοιπα. Το Bitcoin είναι ένα από τα πιο γνωστά ψηφιακά νομίσματα που υπάρχουν σήμερα.
Μία λύση στο πρόβλημα των διπλών δαπανών είναι χρησιμοποιώντας ένα δίκτυο peer-to-peer. Μια peer-to-peer έκδοση του ηλεκτρονικού χρήματος θα επιτρέψει τις απευθείας πληρωμές να αποστέλλονται απευθείας από το ένα άτομο στο άλλο χωρίς να περάσει από κάποιο τραπεζικό ίδρυμα. Οι ψηφιακές υπογραφές παρέχουν μέρος της διαδικασίας, αλλά τα κυρίως πλεονεκτήματα θα χαθούν αν ένα έμπιστο τρίτο μέρος εξακολουθεί να απαιτείται για την αποφυγή της διπλής δαπάνης.
Τι είναι το Bitcoin
Το Bitcoin είναι ένα συναινετικό δίκτυο που παρέχει τη δυνατότητα ενός νέου συστήματος πληρωμών και μιας εντελώς ψηφιακής μορφής χρημάτων. Είναι το πρώτο αποκεντρωμένο δίκτυο πληρωμής μεταξύ ομότιμων (peer-to-peer) που λειτουργεί από τους χρήστες του χωρίς κεντρική αρχή ή μεσάζοντες. Από τη σκοπιά του χρήστη, το Bitcoin είναι λίγο πολύ σαν τα μετρητά χρήματα του Διαδικτύου.
Πιο συγκεκριμένα, το Bitcoin είναι ένα κρυπτονόμισμα (cryptocurrency), το οποίο είναι ένα υποσύνολο του τι είναι γενικά γνωστό σήμερα ως ένα ψηφιακό νόμισμα. Το Bitcoin είναι ένα μοναδικό cryptocurrency που θεωρείται ευρέως ότι είναι το πρώτο του είδους του. Όπως και πολλά άλλα cryptocurrencies που δημιουργήθηκαν μετά από αυτό, το Bitcoin χρησιμοποιεί τη δύναμη του διαδικτύου για την επεξεργασία των συναλλαγών του.
Το δίκτυο τοποθετεί χρονικές σφραγίδες στις συναλλαγές προσθέτοντας ένα hash σε μια συνεχή hash-based proof-of-work αλυσίδα, σχηματίζοντας μία εγγραφή που δεν μπορεί να αλλάξει χωρίς να επαναληφθεί το proof-of-work. Η μακρύτερη αλυσίδα χρησιμεύει ως απόδειξη της ακολουθίας των γεγονότων που συνέβησαν.
Όσο η πλειοψηφία της δύναμης της CPU ελέγχεται από κόμβους που δεν συνεργάζονται για επιτεθούν στο δίκτυο, θα δημιουργήσει τη μεγαλύτερη αλυσίδα και θα ξεπεράσει τους επιτιθέμενους. Το ίδιο το δίκτυο απαιτεί την ελάχιστη δομή. Τα μηνύματα που μεταδίδονται σε best effort βάση και οι κόμβοι μπορούν να αφήσουν και να επανέλθουν στο δίκτυο κατά βούληση, αποδέχοντας την μεγαλύτερη proof-of-work αλυσίδα ως απόδειξη του τι συνέβη, ενώ είχαν φύγει.
Κανείς δεν είναι ιδιοκτήτης του δικτύου Bitcoin όπως ακριβώς και κανένας δεν είναι ιδιοκτήτης της τεχνολογίας πίσω από το email. Το Bitcoin ελέγχεται από όλους τους χρήστες Bitcoin σε όλο τον κόσμο. Ενώ οι προγραμματιστές βελτιώνουν το λογισμικό, δεν μπορούν να εξαναγκάσουν καμία αλλαγή στο πρωτόκολλο Bitcoin, διότι όλοι οι χρήστες είναι ελεύθεροι να επιλέξουν την έκδοση του λογισμικού που χρησιμοποιούν. Για να διατηρηθεί η συμβατότητα, όλοι οι χρήστες πρέπει να χρησιμοποιούν το λογισμικό που υπακούει στους ίδιους κανόνες. Το Bitcoin μπορεί να λειτουργήσει σωστά μόνο με την πλήρη συναίνεση μεταξύ όλων των χρηστών. Ως εκ τούτου, όλοι οι χρήστες και οι προγραμματιστές έχουν ισχυρό κίνητρο να προστατεύουν αυτήν την γενική συναίνεση.
Τα κύρια χαρακτηριστικά του Bitcoin
Είναι ένα ψηφιακό συναλλακτικό σύστημα μέσω Internet και συνεπώς υφίσταται μόνο μέσα σε ψηφιακά συστήματα, δηλαδή δεν έχει υλική υπόσταση (χαρτονομίσματα π.χ.). Τα ψηφιακά νομίσματα Bitcoin φυλάσσονται στο ψηφιακό πορτοφόλι του χρήστη
Δεν έχει κεντρικό έλεγχο και η λειτουργία του βασίζεται στην επικοινωνία των υπολογιστών μεταξύ τους, μέσω του Internet
Όσα υπολογιστικά συστήματα συνεισφέρουν την επεξεργαστική τους ισχύ στο δίκτυο του Bitcoin, δημιουργούν νομίσματα, προφυλάσσουν το δίκτυο από επιθέσεις κι ελέγχουν την ορθότητα κι εγκυρότητα των συναλλαγών που γίνονται σε αυτό (η διαδικασία αυτή είναι προαιρετική)
Η δημιουργία των νομισμάτων είναι ελέγξιμη κι έτσι αποτρέπονται φαινόμενα όπως ο πληθωρισμός, που μειώνει την αξία ενός νομίσματος
Η ανταλλαγή Bitcoins μεταξύ χρηστών, σε οποιοδήποτε σημείο στον κόσμο κι αν βρίσκονται, γίνεται εύκολα με τη χρήση ενός προγράμματος
Οι αμοιβές για τη μεταφορά Bitcoins είναι απειροελάχιστες (μικρότερες των πέντε λεπτών του ευρώ)
Υπάρχουν υπηρεσίες που ανταλλάσσουν Bitcoins για άλλα νομίσματα όπως ευρώ, δολάρια, κλπ ή και για άλλα κρυπτονομίσματα
Οι Bitcoin συναλλαγές είναι μη αναστρέψιμες, δηλαδή αν στείλουμε νομίσματα σε ένα φίλο, δεν υπάρχει δυνατότητα ν’ αναστρέψουμε τη συναλλαγή. Ο μόνος τρόπος για να λάβουμε τα νομίσματά μας πίσω, είναι να γίνει νέα συναλλαγή από τον φίλο προς εμάς.
Πως λειτουργεί το Bitcoin
Ένας νέος χρήστης μπορεί να ξεκινήσει με το Bitcoin χωρίς να καταλαβαίνει τις τεχνικές λεπτομέρειες. Εφόσον εγκατασταθεί το Bitcoin πορτοφόλι στον υπολογιστή ή στο κινητό τηλέφωνο, θα δημιουργήσει την πρώτη Bitcoin διεύθυνση και μπορούν να δημιουργηθούν και περισσότερες οποτεδήποτε χρειαστεί. Ανταλλάσοντας τις διευθύνσεις με τους άλλους χρήστες, μπορούν να γίνουν πληρωμές και εισπράξεις. Στην πραγματικότητα, αυτό είναι αρκετά παρόμοιο με την λειτουργία του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, με την εξαίρεση ότι οι διευθύνσεις Bitcoin θα πρέπει να χρησιμοποιούνται μόνο για μια φορά.
Υπόλοιπα Λογαριασμού – Blockchain:
Η αλυσίδα των μπλοκ (blockchain) είναι ένα κοινόχρηστο δημόσιο λογιστικό βιβλίο πάνω το οποίο βασίζεται ολόκληρο το δίκτυο Bitcoin. Όλες οι επιβεβαιωμένες συναλλαγές συμπεριλαμβάνονται στην αλυσίδα των μπλοκ. Με αυτό τον τρόπο, τα πορτοφόλια Bitcoin μπορούν να υπολογίζουν το διαθέσιμο υπόλοιπο και οι νέες συναλλαγές μπορούν να επαληθεύονται ότι δαπανώνται bitcoins τα οποία στην πραγματικότητα κατέχονται από αυτόν που τα δαπανά. Η ακεραιότητα και η χρονολογική σειρά της αλυσίδας των μπλοκ εφαρμόζονται με την κρυπτογραφία.
Συναλλαγές – ιδιωτικά κλειδιά:
Μια συναλλαγή είναι μια μεταφορά αξίας μεταξύ πορτοφολιών Bitcoin η οποία συμπεριλαμβάνεται στην αλυσίδα των μπλοκ (blockchain). Τα πορτοφόλια Bitcoin κρατάνε ένα μυστικό κομμάτι δεδομένων που ονομάζεται ιδιωτικό κλειδί ή φύτρο (seed), το οποίο χρησιμοποιείται για να υπογράψει συναλλαγές παρέχοντας μια μαθηματική απόδειξη η οποία έχει προέλθει από το πορτοφόλι του ιδιοκτήτη. Η υπογραφή επίσης εμποδίζει τη συναλλαγή από το να τροποποιηθεί από τον οποιονδήποτε μόλις αυτή έχει εκδοθεί. Όλες οι συναλλαγές μεταδίδονται μεταξύ των χρηστών και συνήθως ξεκινάνε να επιβεβαιώνονται από το δίκτυα στα επόμενα 10 λεπτά μέσω μια διαδικασίας που ονομάζεται εξόρυξη.
Επεξεργασία – εξόρυξη:
Η εξόρυξη είναι ένα κατανεμημένο συναινετικό σύστημα που χρησιμοποιείται για την επιβεβαίωση συναλλαγών σε αναμονή συμπεριλαμβάνοντας αυτές στην αλυσίδα των μπλοκ (block chain). Επιβάλλει μια χρονολογική σειρά στην αλυσίδα των μπλοκ, προστατεύει την ουδετερότητα του δικτύου και επιτρέπει σε διαφορετικούς υπολογιστές να συμφωνήσουν σχετικά με την κατάσταση του συστήματος. Για να επιβεβαιωθούν, οι συναλλαγές πρέπει να εντάσσονται σε ένα μπλοκ (block) που υπακούει σε πολύ αυστηρούς κανόνες κρυπτογραφίας που θα επαληθευτούν από το δίκτυο. Οι κανόνες αυτοί εμποδίζουν τα προηγούμενα μπλοκ (blocks) από το να τροποποιηθούν, διότι κάτι τέτοιο θα ακύρωνε όλα τα ακόλουθα μπλοκ. Η εξόρυξη δημιουργεί επίσης το ισοδύναμο μιας ανταγωνιστικής λοταρίας, η οποία εμποδίζει κάθε άτομο από το να προσθέσει εύκολα νέα διαδοχικά μπλοκ (blocks) στην αλυσίδα των μπλοκ (blockchain). Με αυτόν τον τρόπο, κανένα άτομο δεν μπορεί να ελέγξει τι περιλαμβάνεται στην αλυσίδα των μπλοκ ή να αντικαταστήσει τμήματα της αλυσίδας αυτής για να ακυρώσει τις δικές του δαπάνες.
Τρόποι απόκτησης Bitcoins
Υπάρχουν δύο τρόποι για να αποκτήσει κανείς BitCoin. Ο ένας είναι να επισκεφθεί διαδικτυακά ανταλλακτήρια και να αγοράσει Βitcoin από τα ήδη υπάρχοντα, πληρώνοντας την αντιστοιχία τους με κανονικά χρήματα. Ο δεύτερος είναι να γίνει ο ίδιος «εκδότης» BitCoin, μέσω της εγκατάστασης ειδικού λογισμικού στον υπολογιστή που αξιοποιεί την υπολογιστική του ισχύ για να διενεργεί εργασίες κρυπτογράφησης σχετικές με την ασφάλεια των συναλλαγών σε BitCoin. Για κάθε επιτυχή κρυπτογράφηση ο χρήστης αμείβεται με 50 εκατομμυριοστά του Bitcoin.
Υπάρχουν ήδη πάνω από 12,3 εκατομμύρια Bitcoins και συνεχώς αυξάνονται, αλλά οι δημιουργοί του νομίσματος έχουν θέσει ως ανώτατο όριο τα 21 εκατομμύρια Bitcoins. Προκειμένου το όριο αυτό να μην προσεγγιστεί σύντομα (στόχος είναι αυτό να συμβεί το 2140), ο ρυθμός εκτύπωσης θα μειώνεται κατά το ήμισυ κάθε 4 χρόνια. Ο αυστηρά προβλέψιμος χαρακτήρας της ποσότητας Bitcoin που βρίσκεται ανά πάσα στιγμή σε κυκλοφορία αποτελεί σημαντικό πλεονέκτημα, σε μια εποχή που τα περισσότερα «πραγματικά» νομίσματα τυπώνονται με όλο και ταχύτερο ρυθμό.
Πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα
Ποια είναι τα πλεονεκτήματα του Bitcoin;
Ελευθερία πληρωμών – Είναι δυνατή η αποστολή και η λήψη οποιουδήποτε χρηματικού ποσού άμεσα, οπουδήποτε στον κόσμο, οποιαδήποτε στιγμή. Χωρίς αργίες, χωρίς σύνορα και χωρίς επιβαλλόμενα όρια. Το Bitcoin επιτρέπει στους χρήστες του να έχουν τον πλήρη έλεγχο των χρημάτων τους.
Πολύ χαμηλά τέλη – Προς το παρόν, οι πληρωμές με Bitcoin γίνονται είτε με μηδενικά είτε με εξαιρετικά χαμηλά τέλη. Οι χρήστες μπορεί να συμπεριλάβουν τέλη στις συναλλαγές τους προκειμένου να έχουν προτεραιότητα στην διεκπεραίωση, κάτι που έχει ως αποτελέσματα την γρηγορότερη επικύρωση των συναλλαγών από το δίκτυο. Επιπροσθέτως, οι επεξεργαστές για εμπόρους υπάρχουν για να τους βοηθήσουν στην επεξεργασία πληρωμών, μετατρέποντας τα bitcoins σε πιστωτικό χρήμα και καταθέτοντας τα κεφάλαια απευθείας στον τραπεζικό λογαριασμό των εμπόρων καθημερινά. Καθώς αυτές οι υπηρεσίες βασίζονται στο Bitcoin, μπορούν να προσφέρονται με πολύ χαμηλότερα τέλη σε σχέση με την PayPal ή δίκτυα πιστωτικών καρτών.
Λιγότεροι κίνδυνοι για τους εμπόρους – Οι συναλλαγές με Bitcoin είναι ασφαλείς, μη αναστρέψιμες και δεν περιέχουν προσωπικές πληροφορίες ή ευαίσθητα προσωπικά δεδομένα των πελατών. Αυτό προστατεύει τους εμπόρους από ζημίες που προκαλούνται από απάτες ή δόλιους αντιλογισμούς χρέωσης (chargebacks). Οι έμποροι μπορούν εύκολα να επεκταθούν σε νέες αγορές όπου είτε οι πιστωτικές κάρτες δεν είναι διαθέσιμες, είτε τα ποσοστά απάτης είναι πολύ υψηλά. Το αποτελέσματα σε καθαρό κέρδος είναι χαμηλότερα τέλη, μεγαλύτερες αγορές και λιγότερα διοικητικά κόστη.
Ασφάλεια και έλεγχος – Οι χρήστες του Bitcoin έχουν πλήρη έλεγχο των συναλλαγών τους. Είναι ανέφικτο για τους εμπόρους να επιβάλλουν ανεπιθύμητες ή απαρατήρητες χρεώσεις όπως μπορεί να συμβεί με άλλες μεθόδους πληρωμής. Οι πληρωμές με Bitcoin μπορούν να διεξαχθούν χωρίς να συνδέονται προσωπικές πληροφορίες με την συναλλαγή. Αυτό προσφέρει ισχυρή προστασία κατά της κλοπής ταυτότητας. Οι χρήστες του Bitcoin μπορούν επίσης να προστατέψουν τα χρήματά τους με αντίγραφα ασφαλείας και κρυπτογράφηση.
Διαφανής και ουδέτερος – Όλες οι πληροφορίες που αφορούν τον εφοδιασμό του Bitcoin με χρήματα είναι άμεσα διαθέσιμες στο blockchain για τον οποιονδήποτε να τις επιβεβαιώσει και να τις χρησιμοποιήσει σε πραγματικό χρόνο. Κανένα άτομο ή οργανισμός δεν μπορεί να ελέγξει ή να πλαστογραφήσει το πρωτόκολλο του Bitcoin διότι είναι κρυπτογραφικά ασφαλές. Αυτό επιτρέπει στον πυρήνα του Bitcoin να είναι αξιόπιστος αφού είναι απόλυτα ουδέτερος, διαφανής και προβλέψιμος.
Ποια είναι τα μειονεκτήματα του Bitcoin;
Βαθμός αποδοχής – Πολλοί άνθρωποι δεν είναι ακόμα ενήμεροι για το Bitcoin. Καθημερινά, όλο και περισσότερες επιχειρήσεις δέχονται τα bitcoins γιατί θέλουν τα πλεονεκτήματα κάνοντας χρήση αυτών, αλλά η λίστα παραμένει μικρή και χρειάζεται να μεγαλώσει ακόμα έτσι ώστε να επωφεληθούμε από τα αποτελέσματα του δικτύου.
Αστάθεια – Η συνολική αξία των bitcoins σε κυκλοφορία και ο αριθμός των επιχειρήσεων που χρησιμοποιούν το Bitcoin είναι ακόμα πολύ μικρός σε σύγκριση με αυτό που θα μπορούσε να είναι. Συνεπώς, σχετικά μικρά γεγονότα, συναλλαγές, ή επιχειρηματικές δραστηριότητες μπορούν να επηρεάσουν σημαντικά την τιμή. Θεωρητικά, η αστάθεια αυτή θα μειωθεί καθώς οι αγορές Bitcoin και η τεχνολογία ωριμάζoυν. Ποτέ στο παρελθόν δεν έχει δει ο κόσμος ένα νεοσύστατο νόμισμα, οπότε είναι πραγματικά δύσκολο να φανταστούμε το πώς θα εξελιχθεί.
Συνεχής εξέλιξη – Το λογισμικό του Bitcoin είναι ακόμα σε έκδοση beta με πολλά ημιτελή χαρακτηριστικά σε ενεργή εξέλιξη. Καινούρια εργαλεία, λειτουργίες και υπηρεσίες εξελίσσονται για να κάνουν το Bitcoin πιο ασφαλές και προσβάσιμο στις μάζες. Μερικές από αυτές δεν είναι ακόμα έτοιμες για όλους. Οι περισσότερες επιχειρήσεις Bitcoin είναι νέες και δεν προσφέρουν ασφάλεια ακόμα. Γενικότερα, το Bitcoin είναι ακόμα σε διαδικασία ωρίμανσης.
Συμπεράσματα
To blockchain και η τεχνολογία κατανεμημένης υποδομής είναι συναρπαστικές πολλά υποσχόμενες εξελίξεις για τον κλάδο των χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών. Ενώ υπάρχουν σημαντικά δυνητικά οφέλη από την εφαρμογή της τεχνολογίας, το να την εφαρμόσει κάποιος με επιτυχία είναι μια πρόκληση. Λαμβάνοντας υπόψη προσεκτικά το πώς η τεχνολογία θα μπορούσε να καλύψει τις ανάγκες των επιχειρήσεων, καθώς και το ρόλο άλλων εξωτερικών και εσωτερικών παραγόντων, οι επιχειρήσεις μπορούν να βελτιώσουν σημαντικά την πιθανότητα ότι οι πρωτοβουλίες τους για την κατανεμημένη υποδομή θα πετύχουν.
Η blockchain τεχνολογία έχει μεγάλες δυνατότητες για να οδήγησει το επόμενο κύμα της καινοτομίας στο IoT και μπορεί να προωθήσει την εμφάνιση νέων επιχειρηματικών μοντέλων, τροποποιώντας σημαντικά τα υπάρχοντα συστήματα και τις διαδικασίες. Πιθανές επιπτώσεις της εφαρμογής της, ωστόσο, θα πρέπει να λαμβάνουν υπόψη συγκεκριμένα πλαίσια χρήσης. Οι μελέτες που πραγματοποιήθηκαν, μας οδηγήσαν σε πολύ διαφορετικά συμπεράσματα για τα συνολικά οφέλη και τα μειονεκτήματα του IoT βασισμένου σε blockchain για την κοινωνία στο σύνολό της.
Από τη μια πλευρά, blockchain πλατφόρμες όπως το Enigma ανταποκρίνονται πολύ κατάλληλα στο θέμα των χρηστών της ιδιωτικότητας και μπορεί αισιοδοξώς να υλοποιηθεί ως βέλτιστη πρακτική στον κλάδο. Επίσης, το IOTA αποτελεί ένα ιδανικό πρωτόκολλο μετάδοσης δεδομένων για το IoT, επιλύοντας το μείζον προβλήμα της ασφάλειας μέσω της αποκεντρωμένης και απαραβίαστης ανταλλαγής δεδομένων μεταξύ των συσκευών χωρίς τέλη.
Από την άλλη πλευρά, όμως, η ανάπτυξη της blockchain τεχνολογίας εντός μίας παγκόσμιας, κεντρικής πλατφόρμας δεν μετριάζει τις πιθανές επιπτώσεις του IoT. Συγκεκριμένα, μια ευρεία διάδοση και χρήση των μηχανισμών ανταμοιβής, έξυπνων συμβάσεων και συστήματα μικρο-πληρωμών θα πρέπει να είναι υπολογίζονται προσεκτικά κατά ανθρωπολογική και κοινωνική διάσταση της τεχνολογικής καινοτομίας.
Συνεπώς, συνιστάται, να βρεθεί μια ισορροπία μεταξύ της ανάγκης για την καινοτομία, την οικονομική την ανάπτυξη και την κοινωνική βιωσιμότητα.
Απόσπασμα μεταπτυχιακής εργασίας Γεωργίας Ντοά Πανεπιστήμιο Πειραιώς
