Οι μετεωρίτες μπορεί να είναι εξαιρετικά καταστροφικοί, όμως οι κρατήρες που ανοίγουν με την πτώση τους στη Γη αποκαλύπτουν τα μεγαλύτερα μυστήρια της γεωλογίας του Διαστήματος.

Η απάντηση στο ερώτημα τι συμβαίνει όταν μια πανίσχυρη και ακατανίκητη δύναμη συναντά ένα ακίνητο αντικείμενο, βρίσκεται κοντά στη Βόρεια Αριζόνα, στον αυτοκινητόδρομο 40. Από απόσταση μοιάζει με τελείως επίπεδη κορυφή βουνού, το οποίο υψώνεται ξαφνικά πενήντα μέτρα πάνω από την γύρω επίπεδη επιφάνεια του εδάφους. Αν προχωρήσει όμως κανείς μέχρι την άκρη του θα βρεθεί μπροστά σε έναν τεράστιο κρατήρα, με διάμετρο ενός χιλιομέτρου και βάθος 174 μέτρων! Πρόκειται για έναν κρατήρα, ο οποίος δημιουργήθηκε από την πτώση μετεωρίτη και πολλοί θεωρούν πως είναι η απόδειξη του ότι ζούμε σε έναν πολύ... βίαιο και καταστροφικό πλανήτη.

Ο κρατήρας δημιουργήθηκε πριν από 50.000 χρόνια, όταν ένας μετεωρίτης που ζύγιζε πάνω από 1,7 τόνο και είχε διάμετρο εξήντα μέτρων «έπεσε» από τον ουρανό και χτύπησε στη Γη με ταχύτητα 40 χιλιομέτρων το δευτερόλεπτο. Οι φυλές των Ινδιάνων που έζησαν στην περιοχή, οι Χόπι, οι Ναβάχο και οι Πουέμπλο, γνώριζαν εδώ και αιώνες για την ύπαρξη του κρατήρα. Απέφευγαν όμως ακόμη και να πλησιάσουν στον τόπο, τον οποίο θεωρούσαν ιερό. Οι «λευκοί» δεν τον ανακάλυψαν παρά μόνο το 1871, όταν μια ομάδα στρατιωτών έκανε μια περιπολία αναγνωριστική της περιοχής.

Στην αρχή νόμισαν πως πρόκειται για ηφαίστειο ­ άλλωστε υπήρχαν πολλά εκεί τριγύρω. Αργότερα όμως, στις αρχές του 20ού αιώνα ένας ειδικός σε ορυκτά, μηχανολόγος μεταλλευμάτων, συνειδητοποίησε την... κοσμική προέλευσή του και αγόρασε την περιοχή. Ο Daniel Βarringer ήταν ήδη ένας επιτυχημένος και γνωστός επιχειρηματίας. Φίλος της οικογένειας Ρούσβελτ, είχε ήδη χτίσει μια τεράστια περιουσία εκμεταλλευόμενος τον ορυκτό πλούτο της άγριας Δύσης. Και ήξερε πως αυτοί οι βόλοι από νικέλιο και σίδηρο που ήταν διασκορπισμένοι γύρω από τον κρατήρα δεν ήταν δυνατόν να προέρχονται από τη Γη. Είχαν έρθει από το Διάστημα. Ο Βarrigner όμως δεν νοιαζόταν για την επιστήμη: αυτό που ήθελε ήταν να σκάψει και να βρει τον τεράστιο μετεωρίτη, ο οποίος πίστευε πως βρίσκεται ακόμη θαμμένος κάτω από το χώμα του κρατήρα. Είχε μάλιστα εκτιμήσει και την αξία του: την υπολόγιζε στα 500-1.000 εκατομμύρια δολάρια.

Στα επόμενα τριάντα χρόνια, ο Βarrigner έριξε αρκετά εκατομμύρια από τα δικά του δολάρια στη... λακκούβα της Αριζόνα, όμως δεν βρήκε απολύτως τίποτα: ο μετεωρίτης δεν υπήρχε. Εκείνη την εποχή ελάχιστα ήταν γνωστά για τη δυναμική των μετεωριτών. Ορισμένοι είχαν δει μερικούς μετεωρίτες να πέφτουν ­ μεταξύ των οποίων και κάποιοι αρκετά μεγάλοι ­ και οι περισσότεροι από αυτούς θάβονταν στη γη. Έτσι, ήταν πολύ λογικό να υποθέτουν πως το ίδιο είχε συμβεί με εκείνον τον τεράστιο που δημιούργησε τον κρατήρα.

Αυτό που κανείς δεν υπολόγιζε ήταν πως υπάρχει ένα καθοριστικό όριο για τη μάζα ενός μετεωρίτη, πάνω από το οποίο η διαδικασία δημιουργίας κρατήρα αλλάζει δραματικά. Ο μετεωρίτης του Βarrigner ξεπερνούσε κατά πολύ αυτό το όριο, με αποτέλεσμα αντί να θαφτεί, να εκραγεί, τη στιγμή ακριβώς που άγγιξε την επιφάνεια της Γης. Μόνο ένα ελάχιστο τμήμα του δεν κατόρθωσε να εξατμιστεί τελείως...

Τέτοιοι τεράστιοι κρατήρες όπως αυτός στην Αριζόνα είναι εξαιρετικά σπάνιοι στη Γη, συναντιούνται όμως πολύ συχνά στη Σελήνη, στον Ερμή και στον Δία. Ο λόγος είναι προφανής: η Γη είναι ένας γεωλογικά ενεργός πλανήτης. Οι ήπειροι δημιουργούνται και διαβρώνονται συχνά σε διάστημα μερικών εκατοντάδων εκατομμυρίων χρόνων κι έτσι οι... κοσμικές της ρυτίδες εξαφανίζονται.

Παρ' όλα αυτά, δορυφορικές εικόνες της Γης έχουν αποκαλύψει μια σειρά από «σημάδια» που φαίνεται να είναι «σημεία επαφής» με μετεωρίτες. Ωστόσο, υπάρχουν και ορισμένες γεωλογικές διεργασίες οι οποίες δημιουργούν πανομοιότυπους κρατήρες. Αν και η παρουσία σωματιδίων νικελίου και σιδήρου γύρω από έναν κρατήρα υποδηλώνει πως υπήρξε σύγκρουση με μετεωρίτη, το 70% των μετεωριτών είναι πετρώδεις και τείνουν να αναμειγνύονται με το γύρω έδαφος. Για να προσδιορίσουν οι ειδικοί το αν ένας κρατήρας δημιουργήθηκε από την προσγείωση ενός μετεωρίτη ή από γεωλογικά φαινόμενα, μελετούν αναλυτικά τη χημική σύνθεση όλων των γύρω μεταλλευμάτων (η οποία αλλάζει ριζικά όταν επηρεάζεται από εξωγήινους παράγοντες), αναζητούν ίχνη ευγενών μετάλλων όπως το ιρίδιο, το όσμιο ή το ρένιο, στοιχεία τα οποία υπάρχουν ακόμη και στους πετρώδεις μετεωρίτες, αλλά όχι στο έδαφος.

Τη σημερινή μας γνώση μας γύρω από τη δημιουργία κρατήρων την οφείλουμε, κατά κύριο λόγο, στον Gene Shoemaker, τον άνθρωπο που ανακάλυψε μαζί με τον Levy τον κομήτη Shoemaker-Lavy, ο οποίος συνετρίβη πάνω στην επιφάνεια του Δία, το 1994. Με την ιδιότητα του γεωλόγου και του μέλους της αμερικανικής Εταιρείας Γεωλόγων, ο Shoemaker μελέτησε τον συγκεκριμένο κρατήρα στην Αριζόνα, το 1958, και ανακάλυψε πολλά από τα χαρακτηριστικά που χρησιμοποιούνται ακόμη σήμερα για την αναγνώριση των κρατήρων που δημιουργήθηκαν από την πτώση μετεωριτών. Ο άνθρωπος που μας έμαθε να εξερευνούμε τους μετεωρίτες που φτάνουν στη Γη πέθανε ξαφνικά, σε τροχαίο, το 1997, στην Αυστραλία. Η τέφρα του ταξίδεψε μαζί με το διαστημικό σκάφος «Lunar Ρrospector», το οποίο ολοκλήρωσε την αποστολή του στις αρχές του 1999, προσεδαφιζόμενο στην επιφάνεια της Σελήνης, όπου και συνετρίβη.

1.000.000 μετεωρίτες σαν καρύδια «σκάνε» στη Γη!

Η Γη λιθοβολείται συνεχώς από κοσμικά συντρίμμια. Τα «θραύσματα» αυτά συνήθως δημιουργούν ένα λεπτό στρώμα σκόνης, το οποίο «καίγεται» στα ψηλά στρώματα της ατμόσφαιρας, για να δημιουργήσουν μετεωρίτες ή διάττοντες αστέρες (αστέρια που πέφτουν). Κάθε χρόνο, όμως, όλο και πιο μεγάλα κομμάτια «βουτούν» στον αέρα και χτυπούν στο έδαφος, με ταχύτητα που φτάνει ακόμη και τα 600 χιλιόμετρα την ώρα. Υπολογίζεται ότι κάθε χρόνο φτάνουν στη Γη πάνω από ένα εκατομμύριο μετεωρίτες, οι οποίοι έχουν το μέγεθος ενός καρυδιού.

Το τι θα συμβεί στους μετεωρίτες τη στιγμή που θα έρθουν σε επαφή με τη Γη, εξαρτάται τόσο από τη σύσταση και τη δομή του εδάφους όπου θα προσγειωθούν όσο και από τους ίδιους τους μετεωρίτες. Ένας μετεωρίτης σε μέγεθος καρυδιού, είναι δυνατόν να θρυμματιστεί ή να αναπηδήσει, όταν έρθει σε επαφή με στέρεο και σκληρό έδαφος και να μείνει τελείως ανέπαφος. Αν όμως το έδαφος είναι μαλακό, καλυμμένο με χόρτα, για παράδειγμα, τότε είναι πολύ πιθανόν ο μετεωρίτης να θαφτεί. Μπορεί να σπάσει σε κομμάτια ή μπορεί και να μείνει έτσι ακριβώς όπως είναι, ανάλογα με τη σύνθεσή του: με το αν δηλαδή είναι πετρώδης ή αν αποτελείται από σίδηρο.

Καθώς το μέγεθος των μετεωριτών αυξάνεται, οι πιθανότες να δημιουργήσουν έναν κρατήρα αυξάνονται. Ωστόσο, πολύ δύσκολα θα δημιουργηθεί ένας τόσο μεγάλος κρατήρας όσο αυτός στη Βόρεια Αριζόνα. Οι κρατήρες δημιουργούνται συνήθως με μικρές τρύπες, χωρίς ψηλό κοίλωμα γύρω τους. Οι ειδικοί χαρακτηρίζουν τους κρατήρες αυτούς «απλούς κρατήρες κρούσης».

Ο μεγαλύτερος πετρώδης μετεωρίτης που έχει βρεθεί στη Γη μέχρι σήμερα είναι ο Jilin στην Κίνα, ο οποίος είχε βάρος 1,7 τόνο και έπεσε το 1976. Ο μετεωρίτης αυτός άνοιξε ένα «ανάχωμα» στο έδαφος βάθους έξι μέτρων. Σε τέτοιες πτώσεις, η ταχύτητα της πτώσης μειώνεται από την επιφάνεια του εδάφους, η οποία μπορεί και απορροφά το χτύπημα.

Μεγαλύτεροι μετεωρίτες, εκείνοι που ζυγίζουν μερικές εκατοντάδες τόνους, είναι πολύ πιο πιθανόν να εκραγούν και να διαλυθούν αγγίζοντας τη Γη. Τη στιγμή ακριβώς που το κοσμικό αυτό αντικείμενο χτυπά στη Γη, παράγονται δύο πολύ ισχυρές δυνάμεις κρούσης: η πρώτη «ταξιδεύει» μέσα στο έδαφος και η άλλη περνά μέσα από τον μετεωρίτη. Οι δυνάμεις αυτές έχουν τεράστια ισχύ ­ εκατοντάδες kilobar ή ακόμη και megabars ­ ικανή να αλλάξει τελείως τόσο τη δομή του μετεωρίτη όσο και εκείνη του εδάφους.

Η κινητική ενέργεια μετατρέπεται σε θερμότητα, με αποτέλεσμα ο μετεωρίτης και το έδαφος να εξατμίζονται και τμήματά τους να πετάγονται μακριά προς όλες τις κατευθύνσεις. Το υλικό αυτό που εκτοξεύεται, μπορεί να ταξιδέψει με ταχύτητα πολύ μεγαλύτερη από εκείνη του μετεωρίτη, ενώ μέρος του είναι δυνατόν να αιωρείται στην ατμόσφαιρα, ακόμη και αφού έχει πια ολοκληρωθεί η διαδικασία δημιουργίας του κρατήρα. Το υλικό εκείνο που αναπτύσσει μεγαλύτερη ταχύτητα, συνήθως αποτελείται από μικρότερα σωματίδια και εντοπίζεται στη διάρκεια ανασκαφών στο κέντρο ενός κρατήρα. Στην περίπτωση του κρατήρα της Αριζόνα, τμήματα από τον μετεωρίτη μεγέθους ενός... αυτοκινήτου έχουν βρεθεί σε μεγάλη ακτίνα γύρω από το χείλος του κρατήρα.