5 Ιουνίου 2004
Παγκόσμια Ημέρα Περιβάλλοντος

Από το δίκτυο, 6 Ιουνίου 2004 

Πάνω από 30 χρόνια γιορτάζουμε την Παγκόσμια Ημέρα Προστασίας του Περιβάλλοντος, μετά την καθιέρωσή της, στην πρώτη διάσκεψη του ΟΗΕ για το περιβάλλον, στη Στοκχόλμη, το 1972.

Το κεντρικό θέμα της Παγκόσμιας Ημέρας Περιβάλλοντος για το 2004 είναι οι θάλασσες και οι ωκεανοί. Για τη χώρα μας το θέμα έχει ιδιαίτερα βαρύνουσα σημασία, καθώς η θάλασσα πέραν της περιβαλλοντικής της διάστασης αποτελεί βασικό στοιχείο του πολιτισμού και της ιστορίας μας.

Η φετινή Παγκόσμια Ημέρα Περιβάλλοντος βρίσκει τον κόσμο σε μια κατάσταση όπου ζητήματα όπως είναι το περιβάλλον να μην το θεωρεί στην πρώτη γραμμή του ενδιαφέροντος. Όμως, για τους ειδικούς παραμένει το νούμερο ένα πρόβλημα της εποχής μας, παίρνοντας υπ' όψιν ότι η διατήρηση του είναι συνυφασμένη  με την ίδια την ύπαρξη μας.

Τα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε σήμερα, αφορούν όλο τον πλανήτη. Η αλλαγή του κλίματος, η τρύπα του όζοντος, η απερήμωση και η διάβρωση του εδάφους, η ρύπανση των θαλασσών, η μαζική καταστροφή των δασών, η εξαφάνιση ειδών χλωρίδας και πανίδας, η διάχυση ανθεκτικών ρύπων σε όλη την ατμόσφαιρα της γης, αποτελούν μια νέα απειλή για την ανθρώπινη ζωή και ευημερία.

Μερικοί θα μπορούσαν να σκεφτούν ότι για όλα όσα η ανθρωπότητα αισθάνεται ένοχη τους αφιερώνει μία ημέρα του χρόνου για να εξιλεωθεί.

Έχουμε ήδη ημέρα για τη συνθήκη Ramsar, για το νερό, για το κλίμα, για τη Γη, για το όζον, για τον καθαρισμό, για τον περιορισμό φυσικών καταστροφών, για το δάσος για τη βιοποικιλότητα, για ότι εν τέλει η παγκόσμια κοινότητα, μέσω των εκπροσώπων της, κρίνει ότι οφείλει να απολογηθεί.

Στην περίπτωση, όμως, του περιβάλλοντος, όπως και σε άλλες περιπτώσεις, δεν αρκεί μόνον μία μέρα για να σκεφθούμε πώς θα αντιμετωπίσουμε αυτά που το απειλούν.

Εκτός αυτού δε, αυτά που απειλούν το περιβάλλον απειλούν ευθέως και το ανθρώπινο είδος. Γι' αυτό, υπάρχουν πολλοί και σοβαροί λόγοι για να πάρουμε το θέμα στα σοβαρά και να μην το βλέπουμε ως μία επαχθή υποχρέωση εναρμόνισης και ράθυμης παρακολούθησης των ευρωπαϊκών ή των διεθνών τεκταινομένων. Ιδού μερικές πλευρές του προβλήματος.

Τα αέρια του θερμοκηπίου από τις ανθρώπινες δραστηριότητες οδηγούν στην κλιματική αλλαγή που εκδηλώνεται με πλημμύρες, τυφώνες, καύσωνες και άλλα ακραία καιρικά φαινόμενα, η συχνότητα εμφάνισης των οποίων έχει αυξηθεί δραματικά κατά τα τελευταία χρόνια. Αυτές οι συνθήκες, σε συνδυασμό με τεχνικούς και κοινωνικούς παράγοντες, έχουν μετατρέψει τις πόλεις σε παγίδες, με επιπτώσεις στην υγεία, τη ζωή, την περιουσία και τη φύση.

Η καθημερινή χρήση ορισμένων χημικών ουσιών οδηγεί σε μακράς διάρκειας επιπτώσεις, ενώ η ασφάλεια των τροφίμων παραδίδεται με μια άνευ προηγουμένου σπουδή στη λογική και την πρακτική της αγοράς, που αν αφεθεί ανεξέλεγκτη μπορεί να μετατρέψει την ανθρωπότητα συλλήβδην σε πειραματόζωο.

Η φτώχεια και ο κοινωνικός αποκλεισμός (ο ένας στους έξι Ευρωπαίους ζει σε κατάσταση φτώχειας) έχουν άμεσες επιπτώσεις στους πολίτες, αλλά και στο περιβάλλον στο οποίο ζουν, καθώς η κοινωνική περιθωριοποίηση και η υποβάθμιση του περιβάλλοντος αποτελούν αλληλοτροφοδοτούμενο σχήμα.

Η απώλεια της βιοποικιλότητας επιταχύνεται τις τελευταίες δεκαετίες δραματικά. Τα αλιευτικό αποθέματα στης Ευρώπης φθίνουν, ο όγκος των αποβλήτων αυξάνεται θεαματικά, η καλλιεργήσιμη γη υποχωρεί από τη διάβρωση, ενώ μειώνεται η γονιμότητα της.

Η κυκλοφοριακή συμφόρηση, συνώνυμη πια και των πλέον οργανωμένων πόλεων, επιδεινώνει την ποιότητα ζωής καθώς ροκανίζει το χρόνο, το εισόδημα και τα νεύρα των εργαζομένων που υφίστανται την καθημερινή μεταφορά από και προς την εργασία τους, ενώ περιορίζει την απρόσκοπτη πρόσβαση στον αστικό ιστό.

Για όλα αυτά χρειάζεται να δράσουμε άμεσα για να αντιμετωπίσουμε όλα όσα μπορεί να είναι μη αναστρέψιμα και διότι υπάρχουν τομείς όπου οι αλλαγές χρειάζονται χρόνο για να γίνουν και να αποδώσουν, όπως για παράδειγμα οι αλλαγές στους τρόπους παραγωγής, στις υποδομές, στις χρήσεις γης κ,ά.

Είναι επίσης αναγκαία η πολιτική δέσμευση, καθώς υπάρχουν συγκρουόμενα συμφέροντα, μικρά ή μεγάλα. Το ζητούμενο είναι σε αυτή την αναπόφευκτη σύγκρουση να μην αφεθούν να επικρατήσουν τα συμφέροντα των ολίγων αλλά των πολλών.

Χρειάζεται ακόμη μία νέα αντίληψη της πολιτικής, στο πλαίσιο της οποίας θα συνεργούν οι επιμέρους πολιτικές για το περιβάλλον, την οικονομία και την κοινωνία. Η έλλειψη συνοχής και η μη ενσωμάτωση των άλλων πολιτικών στην πολιτική για το περιβάλλον, οδηγούν σε αντιφάσεις και ανακολουθίες που πλήττουν διπλά την υπόθεση του περιβάλλοντος, καθώς ακυρώνουν στη συνείδηση των πολιτών την αξία των όποιων μέτρων. Η δράση θα πρέπει να αφορά σε όλα τα επίπεδα και σε αυτή πρέπει να πρωτοστατούν ο δημόσιος τομέας και οι θεσμοί, καθώς έχουν ρόλο-κλειδί στο σχεδιασμό και τη διαμόρφωση πολιτικών, ενώ οι πολίτες και οι επιχειρήσεις θα πρέπει να συμβάλουν στη σταδιακή αλλαγή των προτύπων παραγωγής και κατανάλωσης, γεγονός με σημαίνουσα βαρύτητα στην προσπάθεια άμβλυνσης των επιπτώσεων στο περιβάλλον. Και είναι ακριβώς αυτό ένα από τα θέματα που απαιτεί ανάληψη πολιτικών πρωτοβουλιών και πέραν των εθνικών συνόρων, ρυθμίσεις και ενεργοποίηση της περιβαλλοντικής διπλωματίας για την επίτευξη καλύτερων συνθηκών για την εφαρμογή των ρυθμίσεων.

Στην Ελλάδα

Η χώρα μας πρέπει να ανταποκριθεί στις βασικές δεσμεύσεις της που απορρέουν από την Εθνική νομοθεσία, τις Κοινοτικές Οδηγίες και Κανονισμούς, τις Διεθνείς Συμβάσεις, Συνθήκες και Πρωτόκολλα, Ανάμεσα σε αυτούς είναι η συμμόρφωση με τους Κοινοτικούς Κανονισμούς και Οδηγίες για την καταπολέμηση της ρύπανσης στην πηγή, την εφαρμογή της Αρχής της πρόληψης και της αρχής ο «ρυπαίνων πληρώνει», η προστασία, διαχείριση και αναβάθμιση υποβαθμισμένων ή προστατευομένων περιοχών με έμφαση στις περιοχές NATURA 2000, η διασφάλιση της Δημόσιας, η προστασία και αναβάθμιση του φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος, η υποστήριξη του τουριστικού προϊόντος μέσω της αναβάθμισης του περιβάλλοντος, καθώς και η συσχέτιση των δράσεων του περιβάλλοντος με δράσεις άλλων αναπτυξιακών τομέων της οικονομίας και η ενσωμάτωση της περιβαλλοντικής διάστασης σ' αυτούς.

Χαρακτηριστικό της έλλειψης πολιτικής βούλησης είναι το γεγονός ότι το δεύτερο μεγαλύτερο πολεοδομικό συγκρότημα της χώρας παρακολουθεί, αμήχανα, την αδυναμία εκλεγμένων και μη αρχόντων να διαχειριστούν τα απορρίμματα.

Η αδυναμία των φορέων, ακόμα και για ενιαία διαβαθμονόμηση των οργάνων που μετρούν την αυξανόμενη ατμοσφαιρική ρύπανση, αποτελεί μία ακόμα απόδειξη της έλλειψης δομών.

Είναι απαράδεκτη η ανυπαρξία συγκεκριμένων αποφάσεων για την προστασία των υδροβιοτόπων, προστατευόμενων από τη συνθήκη Ramsar, που φιλοξενεί η περιοχή και που είναι τρεις από τους 10 της Ελληνικής λίστας, σε ένα σύνολο 957 παγκοσμίως.

Οι τεχνολογικές λύσεις υπάρχουν, ωστόσο δεν αρκούν όσο το περιβάλλον δεν θεωρείται δείκτης αλλά εκλαμβάνεται ως φραγμός της ανάπτυξης.

Η διαχείριση του περιβάλλοντος δεν είναι μόνο μία σειρά αυστηρώς νοούμενων περιβαλλοντικών έργων, αποκομμένων από γενικότερες αναπτυξιακές επιλογές, αλλά εμπέδωση μίας περιβαλλοντικής πολιτικής που θα έχει περάσει στη συνείδηση των πολιτών και την πολιτική βούληση των ιθυνόντων.

Με αφορμή την ημέρα αυτή ο κόσμος ενημερώνεται για τις περιβαλλοντικές και κλιματολογικές αλλαγές που είναι ήδη εμφανείς. Η ανθρώπινη επέμβαση έχει επηρεάσει δραστικά το κλίμα και το περιβάλλον με αποτέλεσμα η ανθρώπινη υγεία να απειλείται άμεσα.

Δημοσκόπηση και περιβάλλον

Στην Ελλάδα μια δημοσκόπηση που έγινε για λογαριασμό του υπουργείου Περιβάλλοντος, αποδεικνύει ότι οι πολίτες, κυρίως η νέα γενιά, σε ποσοστό 54% βλέπουν διόγκωση των περιβαλλοντικών προβλημάτων ενώ το 19% μόνο προβλέπουν βελτίωση.

Στην ίδια έρευνα του Πάντειου στο ερώτημα σχετικά με τα μέτρα αντιμετώπισης των περιβαλλοντικών προβλημάτων: το 15,8% συνιστά αυστηρότερη νομοθεσία, το 14% ανάπτυξη νέων τεχνολογιών και το 13,4% βλέπει λύση στην παγκόσμια συνεργασία. Μόλις το 2,6% υποστηρίζει ότι η βελτίωση θα έρθει με την απόσυρση των «γερασμένων» αυτοκινήτων και το 6% με την αλλαγή του τρόπου μεταφοράς, που μεταφράζεται με ενίσχυση των δημόσιων συγκοινωνιών.

Ο γενικός πληθυσμός θεωρεί ως το σημαντικότερο περιβαλλοντικό πρόβλημα τις πυρηνικές δοκιμές (ποσοστό 22,1%)· για τους μαθητές του Δημοτικού κυριαρχούν τα σκουπίδια (79,9%) ενώ για τους μαθητές του Λυκείου στην πρώτη θέση, με ποσοστό 61,4%, βρίσκεται ο παραλογισμός των συλλογικών ενεργειών. Η ατμοσφαιρική ρύπανση καταλαμβάνει την τρίτη θέση, με 19,3% και η ηχορύπανση τη δέκατη και τελευταία θέση, συγκεντρώνοντας μόλις 1,5%.

Αξιολογώντας τα περιβαλλοντικά προβλήματα της ιδιαίτερης περιοχής τους ο γενικός πληθυσμός κατατάσσει στην πρώτη θέση τα καυσαέρια (ποσοστό 13%) και ακολουθούν με βραχεία κεφαλή τα σκουπίδια (12,8%), η έλλειψη πράσινου (12%) και η κακή πολεοδομία (11,9%), ενώ το κυκλοφοριακό βρίσκεται στη μέση του πίνακα με 8,5%.

Ως προς τις αιτίες των προβλημάτων, στην πρώτη θέση, με ποσοστό 16,5%, βρίσκεται η χρήση προϊόντων που επιβαρύνουν το περιβάλλον και ακολουθούν η έλλειψη προστατευτικών μέτρων (16,1%), η ανεξέλεγκτη βιομηχανική δραστηριότητα (14,%) αλλά και η αδιαφορία των πολιτών (14%). Αν στο τελευταίο ποσοστό προστεθεί και το 5,9%, που θεωρεί υπαίτια για τη σημερινή εικόνα του περιβάλλοντος την καταναλωτική μας συμπεριφορά, τότε στην πρώτη θέση βρίσκεται ο αδιάφορος πολίτης.

Η συντριπτική πλειοψηφία θα ήθελε να μάθει περισσότερα για την τρύπα του όζοντος (ποσοστό 56,1%) και τα ζώα που κινδυνεύουν με εξαφάνιση (55,5%), ενώ σε χαμηλά επίπεδα καταγράφεται το ενδιαφέρον για την ανακύκλωση (27,5%), πιθανόν από αίσθηση επαρκούς πληροφόρησης.

Το 89,1% έχει θετική εικόνα για τις περιβαλλοντικές οργανώσεις, αλλά μόλις το 8,7% έχει κάποια ένταξη στα οικολογικά κινήματα. Σε επίπεδο πρακτικών, το 26,4% έχει πάρει μέρος σε καμπάνιες για την ανακύκλωση χαρτιού, ενώ σπανιότατα συμμετέχουν σε ανάλογες πρωτοβουλίες για αλουμίνιο και γυαλί.
 

Τι είναι όμως το περιβάλλον;

Με τη λέξη περιβάλλον εννοούμε το σύνολο των φυσικών και ανθρωπογενών παραγόντων, που αλληλοεξαρτώμενα, επηρεάζουν την ποιότητα ζωής, την ποιότητα της κοινωνίας και γενικότερα την ισορροπία του πλανήτη μας. Το περιβάλλον απαρτίζεται από το έδαφος, το υπέδαφος, τα υπόγεια και επιφανειακά νερά, τη θάλασσα, τον αέρα, τη χλωρίδα, την πανίδα, τους φυσικούς πόρους και τα στοιχεία του πολιτισμού όπως αυτά διαμορφώθηκαν στην πορεία του χρόνου. Πολλές φορές όμως οι ανθρώπινες δραστηριότητες διαταράσσουν τη φυσική ισορροπία σε τοπική ή σε πλανητική κλίμακα, δηλαδή τα διάφορα οικοσυστήματα.

Ρύπανση του περιβάλλοντος θεωρείται η ανεξέλεγκτη εισαγωγή ανεπιθύμητων ουσιών σε ένα οικοσύστημα που έχει ως αποτέλεσμα την ελάττωση της ικανότητάς του να αντιδρά ή να θέτει σε λειτουργία τους μηχανισμούς ανακύκλωσης αναπαραγωγής και αυτοκαθαρισμού.

Η ρύπανση του περιβάλλοντος οφείλεται τόσο σε φυσικές διεργασίες (ηφαίστεια, πυρκαγιές, βιολογικές δραστηριότητες κ.α.) όσο και σε ανθρωπογενείς δραστηριότητες (βιομηχανία, αυτοκίνητο, παραγωγή ενέργειας, θέρμανση κ. α.).

Όσον αφορά τις φυσικές πηγές, η ίδια η φύση έχει αναπτύξει διάφορους μηχανισμούς αφομοίωσης ή αυτοκαθαρισμού που εξισορροπούν τη ρύπανση που προκαλείται από αυτές. Από την άλλη πλευρά η ρύπανση που προκαλείται από ανθρώπινες δραστηριότητες είναι πιο επικίνδυνη, επειδή συγκεντρώνεται συνήθως σε περιορισμένους χώρους (βιομηχανικά και αστικά κέντρα), όπου οι υψηλές συγκεντρώσεις ρύπων προκαλούν μη αντιστρεπτές καταστάσεις.

Σύμφωνα με έκθεση του ΟΗΕ, από την αλλαγή του κλίματος αναμένεται να προκληθούν κατά τον 21ο αιώνα αύξηση των πλημμύρων και των ξηρασιών στον πλανήτη, μείωση της απόδοσης της γεωργίας και επιδείνωση της κατάστασης της δημόσιας υγείας.

Οι σημαντικότερες επιπτώσεις στον πλανήτη από την αλλαγή του κλίματος είναι οι παρακάτω:

-Ακραία καιρικά φαινόμενα

-Μετακινήσεις πληθυσμών

-Αρρώστιες, αναπνευστικά προβλήματα

-Εξάλειψη ειδών

Η αύξηση της μέσης θερμοκρασίας του περιβάλλοντος έχει ήδη αρχίσει να προκαλεί καύσωνες, οι οποίοι μελλοντικά θα αυξηθούν σε διάρκεια και ένταση.

Εξίσου απειλητικές με το φαινόμενο του θερμοκηπίου είναι και η μείωση και η ρύπανση των υδάτινων πόρων (θάλασσα, πάγοι, υπόγεια ύδατα, φυσικές λίμνες, ποταμοί, βροχοπτώσεις).

Μετά την επόμενη ημέρα

Λίγες μέρες πριν ήταν η παγκόσμια πρεμιέρα του φιλμ "Μετά την επόμενη ημέρα", που πραγματεύεται τις δραματικές επιπτώσεις από την αλόγιστη ανθρώπινη δραστηριότητα στο περιβάλλον. Βεβαίως περιέχει αρκετή δόση υπερβολής, αλλά έχει τροφοδοτηθεί από παρατηρήσεις της επιστημονικής κοινότητας, που προειδοποιούν για την ταχύτατη αύξηση των θερμοκρασιών λόγω της μείωσης του στρώματος του όζοντος, που προστατεύει από την ηλιακή ακτινοβολία.

Αλλά αν δεν ληφθούν μέτρα, τότε με μαθηματική ακρίβεια οι παγετώνες στους πόλους θα λιώσουν με ταχύτατους ρυθμούς. Με μαθηματικά μοντέλα αποδεικνύεται ότι, αν χαθούν οι πάγοι στη Γροιλανδία, η στάθμη της θάλασσας θα ανεβεί κατά επτά μέτρα και οι παραθαλάσσιες πόλεις θα χαθούν.

Μπορεί να είναι υπερβολή ότι όλα θα συμβούν σε λίγες μέρες, αλλά δεν απέχουν πολύ από την πραγματικότητα, αφού οι μετρήσεις έδειξαν ότι κάθε χρόνο χάνονται από τη Γροιλανδία 51 κυβικά χιλιόμετρα πάγου.

Ανάλογα φαινόμενα καταγράφονται σε όλο τον πλανήτη. Οι πάγοι της Ανταρκτικής μειώθηκαν κατά 20% από το 1950, στα Ιμαλάια στο ίδιο διάστημα οι απώλειες μετρώνται στα 5 τετραγωνικά χιλιόμετρα και στην κεντρική Ασία οι ρυθμοί φθάνουν το 30%. Στην Αφρική, ο παγετώνας του όρους Κιλιμάντζαρο έχασε το ένα τρίτο της επιφάνειάς του την τελευταία 15ετία και, αν συνεχιστεί η αύξηση της θερμοκρασίας, θα εξαφανιστεί το 2020.

Αλλά η μείωση των παγετώνων θα προκαλέσει μείωση των νερών σε σημαντικούς ποταμούς που τροφοδοτούνται από αυτούς (κυρίως στην Ιδία και στην Κίνα), με τρομακτικές οικονομικές και κοινωνικές συνέπειες.

Από τη μυθολογία γνωρίζουμε για καταστροφικά φαινόμενα, από τον κατακλυσμό του Νώε και του Δευκαλίωνα, μέχρι τις αλλαγές της Μαύρης Θάλασσας, του Νείλου και του κλίματος του Άργους που περιγράφει ο Αριστοτέλης.

Στις νεότερες περιόδους, δηλαδή στις τελευταίες δύο χιλιετίες, οι πλανητικές αλλαγές συνεχίζονται με αποκορύφωμα τη μικρή παγετώδη εποχή που άρχισε στο Μεσαίωνα και σε πολλές περιοχές του πλανήτη τελείωσε το 19ο αιώνα.

Όμως, όλες αυτές οι αλλαγές έγιναν από φυσικά αίτια. Ο 20ός αιώνας χαρακτηρίζεται από την άκρατη εκμετάλλευση των φυσικών πόρων από τον άνθρωπο και σηματοδοτείται από την αναζήτηση του εύκολου κέρδους και της οικονομικής ανάπτυξης χωρίς μέριμνα και φραγμούς για το περιβάλλον.

Μετά το θανατηφόρο smog ή αιθαλομίχλη πριν 40 χρόνια, περίπου, εκατοντάδες άνθρωποι πεθαίνουν στο  στο Λονδίνο. Και μόνον τότε, μετά τα πρώτα μέτρα πανικού, ψηφίζεται το πρόγραμμα για τον καθαρό αέρα. Αργότερα, στο Λος Άντζελες ένα νέο νέφος, το φωτοχημικό αυτή τη φορά, φέρνει κι άλλους θανάτους.

Στη δεκαετία του '60, διαπιστώνεται ότι η αέρια ρύπανση όχι μόνο βλάπτει τοπικά, αλλά και "εξάγεται" με την κίνηση των μετεωρολογικών συστημάτων. Έτσι, σημειώνεται μια μεταφορά της όξινης βροχής, που σκοτώνει τα δάση, σε άλλες χώρες. Από τη Γερμανία στη Σουηδία και από τις ΗΠΑ στον Καναδά.

Αναφορά: ΤΕΕ, Δίκτυο-Εκατό, Ελευθεροτυπία.