Είναι ο κόσμος των αισθήσεων τόσο πραγματικός όσο πιστεύουμε;

Πηγή: National Geographic, Φεβρουάριος 2005

Πόσο πραγματικές μπορεί να είναι οι αντιλήψεις που μας μεταβιβάζουν οι αισθήσεις μας;

Δεν είναι δύσκολο να ξεγελάσουμε την αφή. Βλέποντας τα άκρα που ξεκινούν από τους ώμους μας σκεφτόμαστε: Αυτά είναι τα μπράτσα μου, εκείνο το εργαλείο με τα δάχτυλα στην άκρη του χεριού μου είναι η παλάμη μου, πρέπει να κόψω τα νύχια μου, και ούτω καθεξής. Η αντίληψη που έχουμε για τη θέση και την κίνηση του σώματος μας στο χώρο ονομάζεται ιδιοδεκτικότητα.

Όπως έχουν αποδείξει οι επιστήμονες, τα ιδιοδεκτικά μηνύματα μπορούν πολύ εύκολα να παραποιηθούν. Πρόσφατα ο Χένρικ Έρσον, ειδικός στις νευροεπιστήμες, έκανε ένα πείραμα στο οποίο ένας εθελοντής μπήκε σε μαγνητικό τομογράφο έχοντας το δεξί χέρι ακουμπισμένο στο πόδι του κάτω από μια στερεή επιφάνεια, ενώ ένα ρεαλιστικό λαστιχένιο ομοίωμα δεξιού χεριού τοποθετήθηκε πάνω στην επιφάνεια. Ένας ερευνητής άγγιζε με πινελάκι ένα δάχτυλο του πραγματικού χεριού, που ο εθελοντής δεν μπορούσε να δει, και ταυτόχρονα το αντίστοιχο δάχτυλο του λαστιχένιου χεριού, το οποίο έβλεπε ο εθελοντής. Σε 15 δευτερόλεπτα όλοι οι εθελοντές είχαν την αίσθηση ότι το λαστιχένιο χέρι ήταν το πραγματικό. Φοβούνταν όταν ο Έρσον έκανε πως θα χτυπήσει το λαστιχένιο χέρι με τη γροθιά του και αιφνιδιάζονταν όταν διαπίστωναν ότι δεν μπορούσαν να ανασηκώσουν τα λαστιχένια δάχτυλα. Αν και ήξεραν τι συνέβαινε, η λογική δεν μπορούσε να αναιρέσει την αισθητηριακή ψευδαίσθηση. «Λεν το σκέφτονται απλώς» λέει ο Έρσον. «Το νιώθουν πράγματι».

Ο Έρσον είναι ο πρώτος που χρησιμοποίησε τομογράφο για να μελετήσει ποια τμήματα του εγκεφάλου δραστηριοποιούνται στη διάρκεια τέτοιων πειραμάτων. Πιστεύει ότι η αίσθηση της κυριότητας που έχουμε για το σώμα μας ελέγχεται από τον προκινητικό φλοιό, περιοχή του εγκεφάλου που συνδυάζει την όραση με την κίνηση.

Όσο λογικό κι αν ακούγεται κάτι τέτοιο, απαιτείται μια αυστηρά επιστημονική και τεχνική προσέγγιση ενός ζητήματος για το οποίο οι φιλόσοφοι διαφωνούν εδώ και αιώνες: Μέχρι ποιου σημείου μπορούμε να πιστέψουμε ότι εμείς και ο κόσμος γύρω μας είμαστε πραγματικοί; Το 17ο αιώνα ο Καρτέσιος δήλωσε: «Σκέφτομαι άρα υπάρχω». Όμως αυτό δεν απέκλειε το ενδεχόμενο να υπήρχε η πραγματικότητα μόνο στο μυαλό του. Το 18ο αιώνα ο φιλόσοφος Τζορτζ Μπέρκλι υποστήριξε ότι ο πραγματικός κόσμος υπάρχει μόνο ως δική μας αντίληψη, δηλαδή τα αντικείμενα του υλικού κόσμου υπάρχουν μόνο ως έννοιες, ως ιδέες στο μυαλό μας. Έχουμε την αμυδρή υποψία ότι ο κόσμος είναι πραγματικός και όχι μια ψευδαίσθηση. Όμως δεν μπορούμε να αγνοήσουμε το γεγονός ότι πολλές από τις αντιλήψεις μας είναι δικά μας δημιουργήματα, σαν ταινία που συνεχώς κινηματογραφείται, μοντάρεται και κάποιες φορές λογοκρίνεται από έναν εκκεντρικό σκηνοθέτη που τριγυρίζει μέσα στο κρανίο. Και σίγουρα τα ειδικά εφέ είναι πολλά.

Αίσθηση-φάντασμα

Όταν χάσει κανείς ένα χέρι ή ένα πόδι, μερικές φορές συνεχίζει να το αισθάνεται. Άτομα που έχουν ακρωτηριαστεί δέχονται συχνά αισθητηριακά σήματα, ακόμη και οδυνηρά, από τα κομμένα άκρα, σε σημείο που να πιστεύουν ότι τα κινούν. Τα σήματα αυτά δεν προκαλούνται από κάποια δραστηριότητα στους εναπομείναντες μυς. Ορισμένοι επιστήμονες υποθέτουν ότι, όταν λείψουν τα αισθητηριακά σήματα που διεγείρουν τις αισθήσεις, ο εγκέφαλος δημιουργεί νέες νευρικές συνάψεις, οι οποίες προβάλλουν τα σήματα που δεν λαμβάνει πια.