Στο παρελθόν πριν λίγες δεκαετίες, μια χούφτα επιστημόνων είχε βρει μεγάλους, φουτουριστικούς τρόπους για να αντιμετωπιστεί η παγκόσμια αύξηση της θερμοκρασίας: Έλεγαν να φτιάξουμε γιγάντια σκιάστρα σε τροχιά για να ψυχθεί ο πλανήτης. Να μετατρέψουμε τα νέφη έτσι ώστε να τα κάνουμε να ανακλούν περισσότερο φως του ήλιου πίσω στο διάστημα. Να κάνουμε διάφορα τεχνάσματα στους ωκεανούς έτσι ώστε να παγιδεύουν περισσότερα αέρια του θερμοκηπίου και άλλα πολλά.

Σύμφωνα με εκτιμήσεις ειδικών, η σημερινή παγκόσμια εκπομπή διοξειδίου του άνθρακα θα 'πρεπε να μειωθεί κατά 60- 80% για να σταματήσει η καλπάζουσα αύξηση της θερμοκρασίας. Όμως, η πρακτική εφαρμογή των αποφάσεων της συνόδου του Κιότο εκκρεμεί τραγικά μέχρι στιγμής, οι εκπομπές συνεχίζονται αμείωτες παρασύροντας σταδιακά στα ύψη και τις θερμοκρασίες. Η προοπτική αυτή είναι φυσικό να προκαλεί παράδοξες εμπνεύσεις στους επιστήμονες, όπως να κρατηθεί το ηλιακό φως μακριά από τον πλανήτη μας - με διαστημικά κάτοπτρα, ασπίδες αντανάκλασης τοποθετημένες στις έρημους και με γιγαντιαίες επιπλέουσες στους ωκεανούς πλατφόρμες από πλαστικό.

Οι προτάσεις αυτές βρίσκονταν τότε στα περιθώρια της επιστήμης του κλίματος. Λίγα περιοδικά τα είχαν δημοσιεύσει. Λίγες κυβερνητικές αντιπροσωπείες θα πλήρωναν για μελέτες σκοπιμότητας των προτάσεων τους. Οι οικολόγοι και οι επιστήμονες έλεγαν ότι αρχικά πρέπει να εστιάσουμε την προσοχή μας στη μείωση των αερίων του θερμοκηπίου και την παρεμπόδιση της παγκόσμιας αύξησης της θερμοκρασίας.

Αλλά τώρα, μερικοί από τους πιο προεξέχοντες επιστήμονες σε παγκόσμιο επίπεδο, σε μια σημαντική αντιστροφή των απόψεων τους λένε ότι οι προτάσεις αυτές αξίζουν να τις δούμε πιο σοβαρά λόγω των αυξανόμενων ανησυχιών για την παγκόσμια αύξηση της θερμοκρασίας.

Γεμάτοι ανησυχία για μια πιθανή πλανητική κρίση, αυτοί οι επιστήμονες καλούν τις κυβερνήσεις και τις επιστημονικές ομάδες να μελετήσουν εξωτικούς τρόπους για να μειώσουν την παγκόσμια αύξηση της θερμοκρασίας, θεωρώντας τις ως πιθανές απόψεις σωτηρίας, εάν ο πλανήτης χρειάζεται τελικά μια δόση ψύξης έκτακτης ανάγκης.

"Πρέπει να μεταχειριστούμε αυτές τις ιδέες όπως οποιαδήποτε άλλη έρευνα και να τις πάρουμε σοβαρά", λέει ο Ralph Cicerone, Πρόεδρος της Εθνικής Ακαδημίας των Επιστημών στην Ουάσιγκτον.

Η Γεωμηχανική

Τα σχέδια και οι προτεινόμενες μελέτες είναι μέρος ενός αμφισβητούμενου τομέα γνωστού σαν Γεωμηχανική, που σημαίνει την επαναρύθμιση του γήινου περιβάλλοντος σε μια μεγάλη κλίμακα για να ανταποκριθεί στις ανθρώπινες ανάγκες και να προαγάγει τη δυνατότητα να κατοικηθεί σωστά ο πλανήτης. Ο Dr. Cicerone, ένας ατμοσφαιρικός χημικός, θα απαριθμήσει τα επιχειρήματά του υπέρ των μελετών της Γεωμηχανικής στο προσεχές τεύχος του περιοδικού Κλιματολογική Αλλαγή.

Ο Δρ Cicerone ενθαρρύνει επίσης τους κορυφαίους επιστήμονες να συνενωθούν με τις απόψεις της Γεωμηχανικής. Τον Απρίλιο, ο Roger P. Angel, ένας αστρονόμος στο πανεπιστήμιο της Αριζόνα, μίλησε στην ετήσια συνεδρίαση της Ακαδημίας Επιστημών και περιέγραψε ένα σχέδιο για να μπουν μικροί φακοί σε τροχιά που θα έστρεφαν το φως του ήλιου μακριά από τη γη - υπολογίζει δε ότι θα χρειαστούν τρισεκατομμύρια τέτοιων φακών, που ο καθένας τους είναι περίπου μήκους 70 εκατοστά, εξαιρετικά λεπτοί και ζυγίζουν ελάχιστα περισσότερο από μια πεταλούδα.

Επιπλέον, ο Δρ Cicerone ένιωσε πρόσφατα μια πικρία για το εάν οι Γεωμηχανικές ιδέες του είναι χρήσιμες. Ένας νομπελίστας, ο Paul J. Crutzen του Ινστιτούτου Max Planck για τη χημεία στη Γερμανία, που είναι ένα αστέρι της ατμοσφαιρικής επιστήμης και κέρδισε το Νόμπελ το 1995 επιδεικνύοντας πώς τα βιομηχανικά αέρια βλάπτουν την ασπίδα του γήινου όζοντος, δημοσίευσε πρόσφατα μια εργασία που εξετάζει τους κινδύνους και τα οφέλη να ψυχθεί ο πλανήτης με την έγχυση θείου στη στρατόσφαιρα.

Απαντώντας στην άποψη του Crutzen  ο Cicerone είπε ότι δεν είναι σκοπός του να μολύνει την ατμόσφαιρα αλλά η κορυφαία προτεραιότητα των επιστημόνων είναι η συγκράτηση των αερίων του θερμοκηπίου.

Η γεωμηχανική δεν είναι καμία μαγική σφαίρα, λέει ο ο Δρ Cicerone. Αλλά αν χρησιμοποιηθεί σωστά, πρόσθεσε, θα δράσει όπως ένα ασφαλιστήριο συμβόλαιο εάν κάποτε ο κόσμος αντιμετωπίσει μια κρίση της υπερθέρμανσης, με το λιώσιμο των πάγων, με ξηρασίες, με λιμούς, με άνοδο της στάθμης της θάλασσας και με πλημμύρες σε παράκτιες πόλεις.

"Πολλοί από μας έχουμε πει ότι δεν συμπαθούμε τις ιδέες της Γεωμηχανικής", ανέφερε. Και πρόσθεσε, ότι πρέπει να τη σκεφτούμε όπως και να μάθουμε, μεταξύ των άλλων, πώς να διακρίνουμε τις υγιείς προτάσεις από αυτές που είναι άκαρπες ή επικίνδυνες.

Πολλοί επιστήμονες χλευάζουν τη γεωμηχανική σαν ανεύθυνη και που προσφέρει περισσότερους κινδύνους και πιθανές κακές παρενέργειες από τα όποια οφέλη.  Βλέποντας δε τις ακραίες παρενέργειες της θέλουν να ενταθούν οι προσπάθειες για τη μείωση των αερίων που παγιδεύουν τη θερμότητα, όπως το διοξείδιο του άνθρακα.

Από τη δεκαετία του '60

Διαστημικά σκίαστρα

Η μελέτη των φουτουριστικών αντίμετρων άρχισε χωρίς τυμπανοκρουσίες κατά τη δεκαετία του '60, καθώς οι επιστήμονες θεώρησαν ότι  παγκόσμια αύξηση της θερμοκρασίας που προκλήθηκε από τις εκπομπές των αερίων λόγω των δραστηριοτήτων του ανθρώπου, μια ημέρα μπορεί να είναι μια σοβαρή απειλή. Αλλά πολύ λίγα συνέβησαν μέχρι τη δεκαετία του '80, όταν άρχισαν να αυξάνονται οι παγκόσμιες θερμοκρασίες.

Μερικοί επιστήμονες σημειώνουν ότι η γη ανακλά περίπου το 30% του εισερχόμενου φωτός του ήλιου πίσω στο διάστημα και απορροφά το υπόλοιπο. Αν αυξήσουμε λοιπόν την ανακλαστικότητα με κάποιο τρόπο, σκέφτηκαν, τότε θα μπορούσαμε εύκολα να ψύξουμε τον πλανήτη.

Ο Δρ. Broecker του Κολούμπια πρότεινε έτσι εμπλουτισμό της στρατόσφαιρας με τόνους διοξειδίου του θείου, όπως περιστασιακά κάνουν τα ηφαίστεια. Για τις εγχύσεις αυτές, όπως υπολόγισε στη δεκαετία του '80, θα απαιτούνταν ένας στόλος εκατοντάδων τεράστιων αεροπλάνων και, σαν υποπροϊόν της ενέργειας αυτής , θα είχαμε αύξηση της όξινης βροχής.

Μέχρι το 1997, τέτοια φουτουριστικά οράματα βρήκαν έναν προεξέχοντα συνήγορο, τον Edward Teller, τον κύριο εφευρέτη της βόμβας του υδρογόνου. "Η έγχυση σωματιδίων που θα ανακλούν το φως του ήλιου στη στρατόσφαιρα εμφανίζεται σαν μια ελπιδοφόρα προσέγγιση", έγραψε ο Teller στο περιοδικό Γουώλ Στρητ. "Γιατί να μην το κάνουμε;"

Αλλά οι κυβερνητικές αντιπροσωπείες εμπόδισαν ως συνήθως την πληρωμή των ερευνητών για να μελετήσουν τέτοιες ιδέες μακριά από τη Γη, αλλά ακόμη και αυτές που ήταν πιο κάτω προς τη Γη. Ο John Latham, ένας ατμοσφαιρικός φυσικός στο Εθνικό Κέντρο για την Ατμοσφαιρική Έρευνα στο Κολοράντο, τόνισε πώς αυτός και οι συνάδελφοί του είχαν επιδιώξει ανεπιτυχώς για πολλά χρόνια να εξετάσουν εάν οι ψεκασμοί με σταγονίδια αλατόνερου στα χαμηλά ωκεάνια νέφη μπορούσαν να αυξήσουν την ανακλαστικότητά τους. Δηλαδή, να ψεκαστεί με θαλασσινό νερό ο αέρας των ωκεανών και να συμπυκνωθούν σε μόρια άλατος, αυξάνοντας την ανακλαστικότητα των νεφών που θα δημιουργούνται από τον ψεκασμό. Αλλά η ανακλαστική ιδιότητα θα διαρκούσε μόνο μ89α εβδομάδα.

"Δεν έχουμε βρει κανέναν τρόπο να χρηματοδοτηθούμε από την κυβέρνηση", λέει ο Δρ Latham.

Άλλα σχέδια απαιτούσαν να τοποθετηθούν αντανακλαστικές ταινίες πάνω από τις έρημους ή να τοποθετηθούν λευκές επιπλέουσες πλαστικές μεμβράνες (σαν μικρά νησιά) με ισχυρή ανακλαστικότητα στους ωκεανούς, με σκοπό να ανακλαστεί περισσότερο φως του ήλιου στο διάστημα. Οι μεμβράνες αυτές θα περιφέρονται στους ωκεανούς σαν μικρά αυτοσχέδια νησιά και θα είναι επικαλυμμένες με ειδικό λευκό υλικό το οποίο θα στέλνει πίσω στο διάστημα μεγάλο μέρος της ηλιακής ακτινοβολίας. Το αν τα συγκεκριμένα υλικά δημιουργήσουν προβλήματα στη ναυσιπλοΐα, είναι άγνωστο.

Άλλοι ειδικοί σκέφθηκαν πάλι να καταφύγουν στους ωκεανούς και να τους μετατρέψουν σε παγίδα για το διοξείδιο του άνθρακα. Το συγκεκριμένο αέριο είναι κατ' εξοχήν «θερμοκηπικό», αγκαλιάζει δηλαδή σαν κουβέρτα την ατμόσφαιρα του πλανήτη και εμποδίζει την ηλιακή ακτινοβολία να διαφύγει. H θεωρία των ειδικών είναι ότι αν εμποτίσουν με τεράστιες ποσότητες σιδήρου τη θάλασσα,

Μια άλλη ιδέα ήταν να λιπανθεί η θάλασσα με σίδηρο, έτσι τότε θα αυξήσουν τους ρυθμούς ανάπτυξης του φυτοπλαγκτού. Θα δημιουργήσουν δηλαδή συνθήκες ευτροφισμού στους ωκεανούς. Και όταν το φυτοπλαγκτόν θα ολοκληρώνει τον κύκλο της ζωής του, τότε θα καταλήγει στα βάθη του πυθμένα και θα κατακρατεί εκεί τις μεγάλες ποσότητες διοξειδίου του άνθρακα που είχε στο μεταξύ απορροφήσει.

Μεγάλο ρίσκο

Η γενική αντίδραση σε τέτοιες ιδέες, τονίζει ο Alvia Gaskill, πρόεδρος της εταιρείας Περιβαλλοντικών Υλικών μιας συμβουλευτικής εταιρίας στη Βόρεια Καρολίνα που υποστηρίζει τη Γεωμηχανική, "είναι περιφρονητική και μερικές φορές είναι εκφοβιστική - ότι δηλαδή δεν ξέρουμε τι συνέπειες θα έχουν οι μεγάλης κλίμακας αλλαγές στο περιβάλλον".

Ο Δρ. Gaskill είπε ότι τέτοια πειράματα μικρής έκτασης θα επέτρεπαν στους ερευνητές να τα σταματήσουν γρήγορα εάν σε μια τέτοια ενέργεια κάτι άρχιζε να πηγαίνει στραβά.

Οι κριτικοί της Γεωμηχανικής υποστήριξαν ότι είχε περισσότερο νόημα να αποφύγουμε μια παγκόσμια αύξηση της θερμοκρασίας από το να παίζουμε με επικίνδυνες εμμονές. Αυτοί απαιτούν μείωση της χρήσης της ενέργειας, την ανάπτυξη εναλλακτικών πηγών ενέργειας και τη συγκράτηση των αερίων του θερμοκηπίου.

Αλλά κάποιες διεθνείς προσπάθειες όπως το πρωτόκολλο του Κιότο - που οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν επικύρωσαν ποτέ, και που η Κίνα και η Ινδία ως μέλη του αναπτυσσόμενου κόσμου δεν υπακούουν, ελευθερώνοντας μεγάλες ποσότητες αερίων του θερμοκηπίου χωρίς περιορισμούς - έχει αποτύχει μέχρι τώρα να ελαττώσει την απειλή της παγκόσμιας ανόδου της θερμοκρασίας. Οι επιστήμονες υπολογίζουν ότι η θερμοκρασία της γήινης επιφάνειας αυτόν τον αιώνα μπορεί να αυξηθεί τουλάχιστον 5 βαθμούς Κελσίου.

Οι συνήγοροι της Γεωμηχανικής λένε ότι η ανθρωπότητα ήδη αλλάζει αρκετά το παγκόσμιο περιβάλλον και πρέπει να κάνει κάτι έξυπνο για να το σταματήσει.

Ο Δρ. Angel, αστρονόμος από το πανεπιστήμιο της Αριζόνα, είπε στα μέλη της Ακαδημίας Επιστημών της ιδέες του για τροχιακά σκιάστρα.

"Αυτό θα μπορούσε να προσυμφωνηθεί μια ολόκληρη γενιά πριν", είπε σε μια συνέντευξη. "Πάντα λέω ότι αρχίστε να ασχολείστε με αυτά τα πράγματα σε περίπτωση που τα χρειαστούμε μια ημέρα." Τέτοια όμως σχέδια είναι ακόμα μακριά από το να κερδίσουν την καθολική αναγνώριση. Ο James Hansen του Ιδρύματος Goddard της NASA για τις διαστημικές μελέτες στη Νέα Υόρκη, που παρευρέθηκε στη συζήτηση και υποστηρίζει έντονα τη συγκράτηση των εκπομπών, λέει ότι τα τροχιακό σκιάστρα που θα εμποδίζουν τις ακτίνες του ήλιου, είναι απίστευτα δύσκολα και μη πρακτικά.

Βομβαρδισμός της ατμόσφαιρας με θείο

Ο Δρ. Crutzen, ο Νομπελίστας από το Ινστιτούτο Max Planck, έχει πυροδοτήσει επίσης την προσοχή στην εργασίας του για την έγχυση του θείου στη στρατόσφαιρα. "Υπήρξε μια εμπαθής κατακραυγή από διάφορους σημαντικούς επιστήμονες που υποστηρίζουν ότι είναι ανεύθυνη πράξη", υπενθυμίζει ο Mark G. Lawrence, ένας αμερικανικός επιστήμονας που είναι επίσης στο πιο πάνω ίδρυμα.

Το στρατοσφαιρικό αυτό σχέδιο απαιτεί να αντιμετωπιστεί το ένας είδους της ρύπανσης (υπερβολικά αέρια του θερμοκηπίου όπως είναι το διοξείδιο του άνθρακα) με ένα άλλο αέριο (το διοξείδιο θείου), αν και φάνηκε ότι οποιαδήποτε αύξηση στο θείο στη γήινη επιφάνεια θα ήταν μικρή έναντι των τόνων που εκπέμπονται ήδη από τις καπνοδόχους των εγκαταστάσεων που καίνε ορυκτά καύσιμα.

Ο Δρ Cicerone της Ακαδημίας Επιστημών έκανε κάτι που φαίνεται σαν συμβιβασμός: η εργασία  του νομπελίστα Δρ. Crutzen θα δημοσιευθεί μεν αλλά με διάφορα σχόλια, συμπεριλαμβανομένων και των δικών του. Τα σχόλια του θα εμφανιστούν στο περιοδικό Κλιματολογικές Αλλαγής και εκεί ο Δρ Crutzen υπολογίζει το ετήσιο κόστος της πρότασης του για το θείου στην ατμόσφαιρα μέχρι 50 δισεκατομμύρια δολάρια, ή περίπου το 5% των παγκόσμιων ετήσιων στρατιωτικών εξόδων.

Υπολογίστηκε ότι τα σωματίδια του θείου θα παρέμεναν για 1-2 χρόνια και η ανακλαστική ιδιότητα των νεφών θα διαρκούσε μια εβδομάδα. Οι ακτίνες δε του ήλιου θα κάμπτονταν περίπου 2ο μοίρες. Ορισμένοι όμως υποστηρίζουν πως μπορεί να προκληθεί καταστροφή του στρώματος του όζοντος.

Ο νομπελίστας Crutzen προτείνει - η μελέτη του δημοσιεύτηκε στο Climate Change - να μιμηθούμε ουσιαστικά μια από τις βασικές επιπτώσεις των μεγάλων ηφαιστειακών εκρήξεων, στις οποίες εκλύονται θειούχα σωματίδια που ανακλούν το ηλιακό φως πίσω στο διάστημα.

Για παράδειγμα η έκρηξη του Όρους Πινατούμπο το 1991 εκτόξευσε στη στρατόσφαιρα δέκα εκατομμύρια τόνους θείου (ως διοξείδιο του θείου), το οποίο μείωσε τη μέση θερμοκρασία του πλανήτη κατά 0,5 βαθμούς Κελσίου.

Οι υπολογισμοί του Crutzen δείχνουν ότι για να αντισταθμίσουμε την παρατηρούμενη κλιματική αλλαγή πρέπει ανά πάσα στιγμή να βρίσκονται στην ατμόσφαιρα 5,3 εκατομμύρια τόνοι θείου. Τα σωματίδια θα παρέμεναν αιωρούμενα μόνο για δύο ή τρία χρόνια, οπότε θα πρέπει να αναπληρώνονται συνεχώς.

Η πρόταση του Ολλανδού νομπελίστα είναι απλούστατη. Ενώ κοντά στην επιφάνεια του εδάφους τα σωματίδια θείου παραμένουν μόνον μία εβδομάδα, στη στρατόσφαιρα διατηρούνται έως και δύο χρόνια και σε ύψος 50 χλμ. η ψυκτική επίδραση του αερίου είναι ασυγκρίτως μεγαλύτερη. Ένα εκατομμύριο τόνοι θείου ανά έτος - δηλ. περίπου ποσοστό 1% της εκλυόμενης στο έδαφος ποσότητας- θα συντελούσε στη μείωση της θερμοκρασίας σε παγκόσμιο επίπεδο. Τη δαπάνη αυτής της ριζοσπαστικής ιδέας ο Paul Crutzen την υπολογίζει σε 25-30 δισ. δολάρια ετησίως, ενώ εκφράζει φόβους ότι λιγότερο δραστικές μέθοδοι δεν θα μπορέσουν πλέον ν' αναχαιτίσουν το φαινόμενο του θερμοκηπίου. Καμιά πολιτική δεν μπορεί πια να μειώσει δραστικά τα αέρια του θερμοκηπίου, πιστεύει ο ίδιος.

Πολλοί βέβαια αντιδρούν στην ιδέα του χαρακτηρίζοντας το εγχείρημα επίφοβο λόγω ανυπολόγιστων συνεπειών, γιατί ποιος θα μπορούσε να κάνει προγνώσεις για τις αλληλεπιδράσεις του διοξειδίου του θείου με άλλα στοιχεία στην ατμόσφαιρα.

Υποστήριξη στο σχέδιο του Crutzen προσφέρουν έγκριτα ονόματα του επιστημονικού κόσμου, μεταξύ των οποίων ο πρόεδρος της αμερικανικής Εθνικής Ακαδημίας Επιστημών. Ο ίδιος ο Crutzen δεν δείχνει εντυπωσιασμένος από την όλη αναταραχή γύρω από την πρόταση του. Δηλώνει, πως "παρ' όλη την τολμηρή φύση του πειράματος, η παρουσία του συγκεκριμένου χημικού στην ατμόσφαιρα σίγουρα κάνει μικρότερο κακό απ' ό,τι η τήξη των πολικών παγετώνων κι η άνοδος της θαλάσσιας στάθμης".

Αλλά ο ίδιος εκτιμά ότι θα απαιτηθούν ακόμα 20 χρόνια ερευνών προτού τεθεί σε εφαρμογή το αμφιλεγόμενο σχέδιο. Τα θειούχα σωματίδια θα μπορούσαν να εκτοξεύονται σε ύψος 10 χιλιόμετρα με βλήματα πυροβολικού, ή να απελευθερώνονται από αεροπλάνα και αερόστατα. Σε κάθε περίπτωση, η διαδικασία θα ήταν ακριβή και χρονοβόρα.

"Η κλιματολογική εφαρμοσμένη μηχανική, όπως παρουσιάζεται εδώ, είναι η μόνη διαθέσιμη επιλογή για να μειωθεί γρήγορα η άνοδος της θερμοκρασίας, εάν οι διεθνείς προσπάθειες αποτύχουν να συγκρατήσουν τα αέρια του θερμοκηπίου", έγραψε ο Δρ Crutzen.

"Μέχρι τώρα," πρόσθεσε, "υπάρχουν λίγοι λόγοι για να είμαι αισιόδοξος".