Robert Oppenheimer (1904 - 1967)
Ο άνθρωπος με τα μεγάλα ηθικά διλήμματα

Άρθρο, Απρίλιος 2002

"Η επιστήμη δεν είναι το παν, αλλά η επιστήμη είναι πολύ όμορφη", Robert Oppenheimer.

Το όνομα του Robert Oppenheimer έχει γίνει σχεδόν συνώνυμο με την θητεία του στο Los Alamos όπου σχεδιάστηκε και υλοποιήθηκε η ατομική βόμβα, και επίσης με το δίλημμα που αντιμετώπιζουν οι επιστήμονες όταν συγκρούονται με τα συμφέροντα του έθνους και της συνείδησής τους.

Γερμανικής καταγωγής γεννήθηκε στη Νέα Υόρκη στις 22 Απριλίου του 1904. Τελείωσε το Ethical Culture School στη Νέα Υόρκη. Έλαβε όχι μόνο γερές βάσεις στα μαθηματικά και στη φυσική, αλλά μελέτησε ενθουσιωδώς τα ελληνικά, τα λατινικά, τα γαλλικά, και τα γερμανικά. Είχε μια αίσθηση για τις γλώσσες και μάλιστα έμαθε τα ολλανδικά σε έξι εβδομάδες προκειμένου να δώσει μια διάλεξη στην Ολλανδία. Κατά τη διάρκεια των σπουδών του στο Harvard διατηρούσε επίσης ένα ενδιαφέρον για τους κλασικούς φιλοσόφους και την ανατολική φιλοσοφία, η οποία τον επηρέασε καθ' όλη τη διάρκεια της ζωής του.

Ήταν πάντα έντονο πρόσωπο, ψηλός, λεπτός, στοχαστικός, και εξέταζε σε βάθος όλα τα ζητήματα. Ακολούθως μετά το Harvard πήγε στην Αγγλία το 1925 και μελέτησε στο εργαστήριο του Cavendish του Πανεπιστημίου του Καίμπριτζ κάτω από την καθοδήγηση του Ernest Rutherford. Εκεί εργάστηκε για την προώθηση, μαζί με άλλους Βρετανούς επιστήμονες, της ατομικής έρευνας.

Μετά από πρόσκληση του Max Born ο Oppenheimer επισκέφθηκε το Γκαίτινγκεν, όπου γνωρίστηκε με τους Bohr, Dirac  και άλλους διαπρεπείς επιστήμονες και εκεί πήρε και το διδακτορικό του δίπλωμα το 1927.

Το 1929 επι:στρέφει στις Ηνωμένες Πολιτείες και παίρνει θέσεις στο Μπέρκλευ και στο σπουδαίο Cal Tech, όπου έδωσε μεγάλο βάρος στη διάδοση της Κβαντικής Μηχανικής στις ΗΠΑ. Ήταν εξαιρετικός δάσκαλος και άριστος θεωρητικός. Επί πλέον καθοδήγησε μια ολόκληρη γενιά Αμερικανών φυσικών οι οποίοι επηρεάστηκαν βαθειά τόσο από την ανεξαρτησία της σκέψης του όσο και από την ικανότητά του στην μετάδοση της επιστημονικής γνώσης. Οι αναλύσεις του πρόβλεψαν πολλά πιό πρόσφατα ευρήματα, όπως το νετρόνιο, το ποζιτρόνιο, την κοσμική ακτινοβολία, το ηλεκτρόνιο, το μεσόνιο, και τα αστέρια νετρονίων. Επίσης για ένα διάστημα δούλεψε πάνω στα ζητήματα των μαύρων οπών.

Κατά τη διάρκεια του '20 όλοι οι επιστήμονες είχαν απορροφηθεί από την μελέτη των κβάντων και της σχετικότητας. Όμως κανείς τους δεν είχε καταλάβει τις μεγάλες επιπτώσεις από την ισοδυναμία της μάζας με την ενέργεια. Έτσι κανείς δεν γνώριζε την ποσότητα της ενέργειας που μπορεί να κρύβεται μέσα στο άτομο και ειδικώτερα στον πυρήνα. Όπως και κανείς δεν είχε καταλάβει την ταυτόχρονη κυματική και σωματιδιακή φύση της ύλης.

Απορροφημένος από τις μελέτες του και το θεωρητικό κόσμο της φυσικής, ήταν συχνά κάπως απόμακρος από τον "πραγματικό κόσμο." Αλλά η άνοδος του φασισμού στη δεκαετία του '30, η εισβολή των Ναζί στην Πολωνία καθώς και οι προειδοποιήσεις των Einsein - Szilard για τον κίνδυνο να αναπτύξουν  πρώτοι πυρηνική βόμβα οι Γερμανοί, τον έκαναν να εστιάσει την προσοχή του σε αυτά τα ζητήματα, και να υιοθετήσει μια ισχυρή στάση ενάντια στον φασισμό. Κατά τη διάρκεια του εμφύλιου πολέμου στην Ισπανία, το 1936, πλαισίωσε το Δημοκρατικό Τάγμα εναντίον των φασιστών του Φράνκο στην Ισπανία. Αυτός ήταν πότε έγινε εξοικειωμένος με τους κομμουνιστικούς σπουδαστές. Το 1937 ο πατέρας του πέθανε και το έτος αυτό αποχώρησε από το Κομμουνιστικό Κόμμα.

Μέχρι το 1939, ο Niels Bohr έφερε τις ειδήσεις στις ΗΠΑ ότι ήδη οι Γερμανοί είχαν διαχωρίσει το άτομο. Η επίπτωση αυτή σήμαινε ότι οι Ναζί θα μπορούσαν να αναπτύξουν εξαιρετικά ισχυρά όπλα και αυτό προέτρεψε τον Πρόεδρο Roosevelt να καθιερώσει το πρόγραμμα του Μανχάτταν το 1941.

Αυτός εκείνη την εποχή είχε αρχίσει να εργάζεται πάνω στην διαδικασία του χωρισμού του ουρανίου- 325 από το φυσικό ουράνιο, και για να κάνει μια τέτοια βόμβα, έπρεπε να καθορίσει την κρίσιμη μάζα του ουράνιου που απαιτείται.

Τον Ιούνιο του 1942, ο Robert Oppenheimer διορίστηκε διευθυντής του προγράμματος του. Η προκαταρκτική έρευνα γινόταν στο Πανεπιστήμιο του Κολούμπια, το Πανεπιστήμιο του Σικάγου, και στο Όουκ Ριτζ, στο Tennessee, αλλά ο Oppenheimer ίδρυσε έναν νέο ερευνητικό σταθμό στο Los Alamos του New Mexico. Την τοποθεσία αυτή την γνώριζε γιατί εκεί είχε περάσει αρκετά από τα μαθητικά του χρόνια. Εκεί έφερε τα καλύτερα μυαλά που υπήρχαν στη φυσική για να εργαστούν στην ανάπτυξη μιας ατομικής βόμβας. Στο τέλος διαχειριζόταν περισσότερους από τρεις χιλιάδες ανθρώπους, καθώς επίσης και ότι αντιμετώπιζε με επιτυχία τα θεωρητικά και τα μηχανικά προβλήματα που προέκυψαν από την εφαρμογή του σχεδίου.

Ο στρατηγός Leslie Groves, ένας ανώτερος υπάλληλος του στρατού που ήταν υπεύθυνος για το project της βόμβας θέλησε ο Oppenheimer να είναι ο επιστημονικός διευθυντής του προγράμματος, παρ' ό, τι αυτό θα προκαλούσε λόγω "εμπλοκής" του πολιτικού παρελθόντος του Oppenheimer. Μετά από τον πόλεμο, εξήγησε γιατί το έκανε: "Ήταν μια μεγαλοφυία. Μια πραγματική μεγαλοφυία... Γιατί, ο Oppenheimer ήξερε για όλα. Μπορούσε να σας μιλήσει για ό,τιδήποτε του αναφέρατε Βέβαια όχι ακριβώς όλα. Υποθέτω ότι υπάρχουν μερικά πράγματα που δεν ξέρει σχεδόν τίποτα. Δεν ξέρει τίποτα για τον αθλητισμό."

Οι συντονισμένες προσπάθειες της ομάδας των επιφανών επιστημόνων στο Los Alamos κορυφώθηκαν στις 16 Ιουλίου του 1945 με την πρώτη δοκιμή στο Alamogordo αμέσως μετά την συνθηκολόγηση της Γερμανίας

Μέχρι τον Ιούλιο του 1945, το Los Alamos ήταν έτοιμο να δοκιμάσει τη βόμβα του. Ο Oppenheimer έστειλε ένα αινιγματικό τηλεγράφημα στους επιστήμονες πίσω στο Μπέρκλεϋ: "Οποτεδήποτε μετά από την 15η θα ήταν ένας καλός χρόνος για το αλιευτικό ταξίδι μας... Δεδομένου ότι δεν έχουμε αρκετά sleeping bags για να πάμε γύρω, σας ζητάμε παρακαλώ να μην φένετε κανένα μαζί σας." Η δοκιμή, με το κωδικό όνομα "Τριάδα," πραγματοποιήθηκε στις 16 Ιουλίου. Εξερράγη με μια ισχύ ισοδύναμη 18.000 τόνων TNT. Ενθυμούμενος αυτή τη σκηνή, ο Oppenheimer λέει: "Μερικοί άνθρωποι γέλασαν, μερικοί άνθρωποι φώναζαν, οι περισσότεροι άνθρωποι ήταν σιωπηλοί. Μέσα στο μυαλό μου κυριάρχησε ένας στίχος μια γραμμή από το "Bhagavad-Gita" στην οποία ο Krishna προσπαθεί να πείσει τον πρίγκηπα ότι πρέπει να κάνει το καθήκον του: "Είμαι ο θάνατος: ο καταστροφέας των κόσμων."

Ο Oppenheimer δήλωσε μετά  την πρώτη έκρηξη της ατομικής βόμβας στην έρημο του New Mexico. "Ξέραμε ότι ο κόσμος δεν θα ήταν ο ίδιος," είπε.

Μέσα σε έναν μήνα, δύο ατομικές βόμβες έπεσαν στις ιαπωνικές πόλεις. Η Ιαπωνία παραδώθηκε στις 10 Αυγούστου του 1945.

Αφότου τελείωσε ο πόλεμος ο Oppenheimer αναγνωρίστηκε σε εθνικό (Αμερικανικό) επίπεδο ως ο "πατέρας της Α-βόμβας," και αναφέρθηκε ευρέως ως η ηθική συνείδηση εκείνων που είχαν εργαστεί στο πρόγραμμα. "Με κάποιο είδος ακατέργαστης αίσθησης, που καμία χυδαιότητα, κανένα χιούμορ, καμία υπερβολή δεν μπορεί αρκετά να εξαφανίσει," θα έλεγε αργότερα, "οι φυσικοί γνωρίζουν την αμαρτία, και αυτή είναι μια γνώση που δεν μπορούν να χάσουν."

Τον Οκτώβριο του 1945 ο Oppenheimer αποχώρησε από αυτήν την ομάδα και το 1947 τέθηκε επικεφαλής του Ιδρύματος Προχωρημένων Σπουδών στο Πρίνστον.

Ακολούθως ο Oppenheimer προήδρευσε της Επιτροπής της Αμερικανικής Ατομικής Ενέργειας. Αντετάχθηκε ακόμα μια φορά για την δημιουργία της ισχυρότερης βόμβας του υδρογόνου. Όταν ο Πρόεδρος Truman την ενέκρινε τελικά, ο Oppenheimer δεν την υποστήριξε, αλλά η αρχική απροθυμία του και το πολιτικό κλίμα γύρισαν ενάντια σε αυτόν. Ήδη κατά την διάρκεια της δεκαετίας του '50 η πολιτική κατάσταση στην Αμερική είχε αλλάξει ριζικά. Η περίοδος αυτή, ήταν περίοδος αντικομμουνιστικής υστερίας που ξεκίνησε από τον Ρεπουμπλικάνο γερουσιαστή Joseph R. McCarthy του Wisconsin.

Στις 21 Δεκεμβρίου του 1952 εν μέσω του ψυχρού πολέμου, μια Αμερικανική στρατιωτική επιτροπή ασφαλείας εξέδωσε ένα πόρισμα για τον Οπενχάιμερ, όπου κατηγορήθηκε για διασυνδέσεις με τους Κομμουνιστές και ότι αντιτάχθηκε στην κατασκευή της βόμβας υδρογόνου. Στην πραγματικότητα, είχε φίλους που ήταν κομμουνιστές, συνήθως ανθρώπους που συμμετείχαν σε αντιφασιστικές διαδηλώσεις από την δεκαετία του '30.

Η ανακριτική επιτροπή δεν τον έκρινε μεν ένοχο αλλά του απαγόρευσε να έχει  οποιαδήποτε επαφή με απόρρητα στρατιωτικά μυστικά. Μάλιστα δημοσιεύτηκαν στην διάρκεια της δίκης του πολυάριθμα μανιφέστα όλα υπέρ του και η Ομοσπονδία Αμερικανών Φυσικών αντέδρασε αμέσως υπέρ του καταδικάζοντας την παραπάνω απόφαση.

Ο Οπενχάιμερ έγινε τότε παγκόσμιο σύμβολο του επιστήμονα που στην προσπάθεια του να αντιμετωπίσει τα ηθικά προβλήματα που ανακύπτουν από μια επιστημονική ανακάλυψη, προκάλεσε τους ισχυρούς της εποχής και έτσι περιήλθε σε δυσμένεια, θύμα μιας άδικης πολιτικής καταδίωξης. Κράτησε μόνο τη θέση του Διευθυντή του Ιδρύματος Προχωρημένων Σπουδών στο Πρίνστον μέχρι το 1966.

Μετά από 10 χρόνια, το 1963 απεκατεστάθη ο Οπενχάιμερ και ο πρόεδρος Lindon Johnson του απένειμε το βραβείο Fermi, το ανώτατο επιστημονικό βραβείο των ΗΠΑ. Μέχρι το τέλος της ζωής του μελετούσε την σχέση ανάμεσα στην επιστήμη και την κοινωνία.

Οι φιλοσοφικές του ιδέες περιγράφονται από δύο βιβλία, το Science and the Common Understanding (1954) και το The Open Mind (1955). Επίσης στις επιστολές του που δημοσιεύτηκαν με τίτλο: Robert Oppenheimer Letters and Recollections. Το δε επιστημονικό του έργο περιγράφεται από επιστημονικά άρθρα που δημοσιεύτηκαν σε πολλά περιοδικά όπως το Physical Review (1928-1948).

Πέθανε σε ηλικία 63 ετών στο Princeton από καρκίνο του λάρυγγα στις 18 Φεβρουαρίου του 1967.