Ομάδα φυσικών και χημικών σκοπεύει να φτιάξει νέα μορφή ζωήςΆρθρο, Μάιος 2005 |
Μια νέα μορφή ζωής με όλες τις γνωστές ιδιότητες των έμβιων οργανισμών (αναπαραγωγή, αύξηση, μεταβολισμό, εξέλιξη), σκοπεύει να δημιουργήσει στο εργαστήριο μια ομάδα φυσικών και χημικών στο Los Alamos των ΗΠΑ. Στόχος τους η δημιουργία από το μηδέν ενός νέου μικροβίου με σκοπό να μελετήσουν με ποιο τρόπο αναπτύχθηκε κάποτε η ζωή στη Γη αλλά και για την ανάπτυξη της βιοτεχνολογίας. Μόλις καταλάβουν οι άνθρωποι πώς μπορούν να φτιάξουν τέτοιους μικροοργανισμούς, θα αναπηδήσει ένας ολόκληρος νέος τομέας της τεχνολογίας, που θα μπορούσε να συναγωνιστεί ή και να ξεπεράσει ακόμη και τις πιο φουτουριστικές μορφές της εφαρμοσμένης γενετικής μηχανικής. Και η έννοια της ίδιας της ζωής μας δεν θα είναι φυσικά η ίδια. Εδώ και λίγους μήνες, συγκεκριμένα από το περασμένο φθινόπωρο, επιστήμονες από διάφορα επιστημονικά ιδρύματα των ΗΠΑ άρχισαν να επεξεργάζονται ένα ασυνήθιστο ερευνητικό πρόγραμμα. Ο στόχος τους είναι πράγματι μεγαλεπήβολος, γιατί θέλουν να δημιουργήσουν μία εντελώς νέα μορφή ζωής. Επικεφαλής της ομάδας αυτής είναι ο Ο δανικής καταγωγής 49χρονος βιοφυσικός Steen Rasmussen, μαζί με τον χημικό Liaohai Chen. Ενώ οι οποιεσδήποτε πρακτικές εφαρμογές ανήκουν ακόμα στην σφαίρα της επιστημονικής φαντασίας, ο άμεσος στόχος του Rasmussen είναι να παραχθεί ένα μινιμαλιστικό έμβιο σύστημα που να μπορεί να ονομαστεί ζωντανό ον. Όμως το θέμα τι είναι ζωή έχει αποτελέσει από καιρό το αντικείμενο συζητήσεων. Αφορά το πρόβλημα της προέλευσης της ζωής πάνω στη Γη, και είναι βασικό εάν θέλουμε να ξέρουμε τι πρέπει να ψάχνουμε κατά την έρευνα για την ύπαρξη της ζωής σε άλλους πλανήτες. Υπάρχει όμως μια συμφωνία για τα ποια είναι τα ουσιαστικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα που καθορίζουν τη ζωή. Αυτά είναι η δυνατότητα να καταναλώνει ενέργεια, να αυξάνεται, να αναπαράγεται και να εξελίσσεται. Το πρόγραμμα του Rasmussen θα ήταν λοιπόν μια λύση σε αυτή την ερώτηση, αφού στοχεύει να φτιάξει τον πιο απλό οργανισμό που να έχει τα προηγούμενα χαρακτηριστικά. "Πολλά από αυτά που προτείνουμε είναι απλά να χρησιμοποιήσουμε τη σημερινή φυσική και χημεία με έναν έξυπνο τρόπο ώστε να κάνουν όλα αυτά τα πράγματα για μας", λέει ο Rasmussen. Ήδη έχουν ξεκινήσει τις πρώτες ενέργειες τους, αφού χρηματοδοτήθηκαν από το Εθνικό Εργαστήριο του Λος Άλαμος (γνωστό από την κατασκευή της πρώτης ατομικής βόμβας) με 5 εκατομμύρια δολάρια. Όπως εξήγησε ο Liaohai Chen δεν πρόκειται απλώς να παρέμβουν στο DNA ενός ήδη υπάρχοντος οργανισμού. Αλλά, θα δημιουργήσουν αυτό το τεχνητό ον ξεκινώντας από το μηδέν, θα εμφυσήσουν κυριολεκτικά τη ζωή σε ένα γυάλινο δοχείο γεμάτο από άψυχα μόρια. Το πρωτοκύτταρο της ομάδας τους θα είναι χιλιάδες φορές μικρότερο από ένα συνηθισμένο βακτήριο, μία πολύ πιο πρωτόγονη μορφή ζωής. Η μορφή αυτή της ζωής θα διαθέτει όλα εκείνα τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν τους έμβιους οργανισμούς: θ' αυτοαναπαράγεται, θα έχει μεταβολισμό, ακόμη και θα εξελίσσεται. Ο εμπνευστής του προγράμματος, ο φυσικός Rasmussen, ξεκίνησε ν' ασχολείται με τα πρωτοκύτταρα πριν από 7 χρόνια και οι συνεργάτες του πιστεύουν ότι αν πετύχουν το στόχο τους, θα έχουν προικίσει το ανθρώπινο είδος με ικανότητες που έως σήμερα διέθετε μόνο η φύση (ή, για άλλους, μόνο ο Θεός). Ιστορικές απόπειρες Δεν είναι η πρώτη φορά που ο άνθρωπος θέλει να δώσει ζωή στην ύλη. Στην Αναγέννηση, φυσιοδίφες άφηναν για μερικές εβδομάδες ωμό κρέας σε δοχεία, διαπιστώνοντας στη συνέχεια την «αυθόρμητη γένεση» της ζωής — την εμφάνιση σκουληκιών και άλλων μικροοργανισμών. Στη δεκαετία του 1790, ο Ιταλός γιατρός Luigi Galvani παρατήρησε ότι τα ακρωτηριασμένα πόδια βατράχων κινούνταν όταν τους διοχέτευε ηλεκτρισμό. Το 1953, οι Stanley Miller και Harold Urey από το Πανεπιστήμιο
του Σικάγου έκαναν μία ανακάλυψη σταθμό γι' αυτή την προσπάθεια: ανέμειξαν
μόρια από τις χημικές ενώσεις που εικάζουμε ότι υπήρχαν ήδη από τα πρώτα στάδια
σχηματισμού της γήινης ατμόσφαιρας -μόρια μεθανίου, αμμωνίας, υδρογόνου και
υδρατμών-, προκαλώντας παράλληλα ηλεκτρικές εκκενώσεις οι οποίες έπαιζαν το
ρόλο των κεραυνών. Σε μία εβδομάδα είχαν σχηματιστεί αμινοξέα, οι δομικές
μονάδες των πρωτεϊνών - και συνεπώς της ζωής. Ήταν μία απόδειξη ότι τυχαίες
χημικές αλληλεπιδράσεις θα μπορούσαν να οδηγήσουν στην εμφάνιση των έμβιων
οργανισμών του πλανήτη. Πολλοί επιστήμονες θεωρούν το εγχείρημα πολύ δύσκολο και ίσως
ακατόρθωτο. Τον περασμένο Απρίλιο η Ευρωπαϊκή Ένωση έθεσε σε εφαρμογή την έρευνα για την Προγραμματισμένη Εξέλιξη Τεχνητών Κυττάρων (κόστους 10 εκατομμυρίων δολαρίων). Σύντομα μια ομάδα Ιαπώνων επιστημόνων θα ξεκινήσει μία αντίστοιχη προσπάθεια. "Χωρίς αμφιβολία θα γίνει"», λέει ο Rasmussen. "Κανείς δεν αναρωτιέται πλέον για το εάν, αλλά για το ποιος θα τα καταφέρει και πότε". Ο αρχαιότερος γρίφος: η δημιουργία της ζωής Πολλοί από αυτούς τους επιστήμονες προσπαθούν να λύσουν τον αρχαιότερο επιστημονικό γρίφο: πώς βρέθηκε ο άνθρωπος στη Γη; Ποιος συνδυασμός άψυχων μορίων οδήγησε, πριν από 4 δις χρόνια, στο πρώτο μικροσκοπικό πλάσμα, και από εκεί στην τεράστια βιοποικιλότητα του πλανήτη μας; "Ένα από τα σημαντικά ερωτήματα στα οποία θα μπορούσε ν' απαντήσει αυτή η έρευνα είναι: "Η εμφάνιση της ζωής υπαγορεύθηκε από την τύχη ή ήταν ένα αναπόδραστο γεγονός;", λέει ο Peter Nielsen, χημικός από το Πανεπιστήμιο της Κοπεγχάγης, που συνεργάζεται με τον Rasmussen. Άλλοι, πάλι, ερευνητές θεωρούν ότι οι τεχνητοί οργανισμοί θα φέρουν την επανάσταση στη βιοτεχνολογία. Ήδη οι τεχνικές της γενετικής μηχανικής (όπως η προσθήκη γενετικού υλικού) μας έχουν δώσει τη δυνατότητα να δημιουργήσουμε μία νέα σειρά από φυτά και ζώα: από καλαμπόκι που είναι ανθεκτικό στους μύκητες, έως αγελάδες που εκκρίνουν φαρμακευτικές ουσίες στο γάλα τους. Υπάρχουν όμως ερευνητές που δε θέλουν να περιοριστούν στη γενετική τροποποίηση οργανισμών που ήδη υπάρχουν γύρω μας. Θέλουν να δημιουργήσουν εντελώς νέα πλάσματα. "Οι στόχοι μας δεν εξαντλούνται στα ακόμη πιο παχιά χοιρίδια.
Θέλουμε κάτι εντελώς διαφορετικό απ' ό,τι θα μπορούσε να δημιουργήσει ποτέ
η φύση", λέει ο βιοφυσικός Steven Benner από το Πανεπιστήμιο της Φλόριντα. Όχι όμως και ο Rasmussen, ο φυσικός που έχει αφιερώσει το μεγαλύτερο
μέρος της ζωής του στην προσπάθεια να κατανοήσει τι είναι αυτό που επέτρεψε
την εμφάνιση της ζωής. Με σκοπό να φτιάξει το δικό του δημιούργημα, έκλεισε
τα βιβλία της βιολογίας και αναρωτήθηκε: "Ποιο είναι το απλούστερο έμβιο σύστημα
που μπορώ να φανταστώ"; Το αποτέλεσμα είναι το πρωτοκύτταρό του να μη μοιάζει
με καμιά από τις παρατηρούμενες μορφές ζωής. "Υπό μία έννοια, έφθασα στα άκρα",
ομολογεί. Οι δύο κύριες προσεγγίσεις για τη δημιουργία τεχνητών κυττάρων Η μία προσέγγιση είναι από "την κορυφή προς τη βάση" (top down) και η δεύτερη από "τη βάση προς την κορυφή" (bottom up). Ο βιολόγος-γενετιστής Craig Venter είναι ο πιο γνωστός οπαδός της πρώτης προσέγγισης. Ξεκινώντας με το πιο απλό γνωστό βακτήριο του πλανήτη, έναν ακίνδυνο οργανισμό 517 γονιδίων που ονομάζεται Mycoplasma genitalium και ζει στα ανθρώπινα γεννητικά όργανα, η ομάδα του Venter στο Ινστιτούτο Εναλλακτικών Μορφών Βιολογικής Ενέργειας, στο Ρόκβιλ του Μέριλαντ, προσπαθεί ν' αντικαταστήσει το γενετικό κώδικα του οργανισμού με έναν συνθετικό. Για αυτό, βέβαια, πρέπει κανείς να γνωρίζει ποια γονίδια είναι
απαραίτητα ώστε το βακτήριο να παραμείνει στη ζωή και ποια όχι. Αφαιρώντας
ένα ένα τα γονίδια από το μικροοργανισμό, η ομάδα έχει ήδη προσδιορίσει ότι
έως και 215 γονίδια είναι ενδεχομένως πλεονάζοντα. Το επόμενο στάδιο, στο
οποίο τώρα μεταβαίνει η ομάδα, είναι να κατασκευάσει μία τεχνητή εκδοχή του
αυθεντικού γενετικού κώδικα, να την εισαγάγει σε μικροοργανισμό που θα του
έχει αφαιρεθεί το DNA για να διαπιστώσει εάν αυτό το νέο πλάσμα μπορεί να
διατηρηθεί στη ζωή. Ακόμη και αν η ομάδα του καταφέρει να το κατασκευάσει, κανείς δε γνωρίζει αν είναι δυνατόν ν' αντικατασταθεί με συνθετικό DNA ολόκληρο το γενετικό υλικό ενός έμβιου οργανισμού χωρίς αυτός να πεθάνει. Κι όμως, ο Venter και η ομάδα του προχωρούν. Το 2003, ανακοίνωσαν ότι δημιούργησαν έναν ακίνδυνο ιό γνωστό ως phi-X (αν και κάποιοι επιστήμονες θεωρούν ότι η επιτυχία αυτή δεν ήταν κάτι περισσότερο από διαφημιστικό τέχνασμα). Στους μήνες που ακολούθησαν, ο Venter τήρησε σιγή ιχθύος σχετικά με την πρόοδο της ομάδας του, όχι όμως και για τις ενδεχόμενες εφαρμογές αυτού του προγράμματος που χρηματοδοτεί το υπουργείο Ενέργειας. Ένα πιθανό σενάριο: να εγγραφούν στο συνθετικό οργανισμό οι κατάλληλες γενετικές πληροφορίες ώστε αυτός να μετατρέπει το διοξείδιο του άνθρακα της ατμόσφαιρας σε μεθάνιο που θα μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως καύσιμο. Το φιλόδοξο σχέδιο του Rasmussen Αν είναι τα σχέδια του Venter είναι φιλόδοξα, δεν μπορούν καν να συγκριθούν με αυτό που προσπαθούν να πετύχουν ο Rasmussen και όσοι άλλοι ακολουθούν την «κάτωθεν» προσέγγιση, να κατασκευάσουν δηλαδή έναν οργανισμό ξεκινώντας από το μηδέν. Όταν ξεκίνησε το πρόγραμμα του, κατέγραψε τα απαραίτητα χαρακτηριστικά ενός τεχνητού οργανισμού, περιορίζοντας τα στη συνέχεια σε τρία: μεταβολισμό για την παραγωγή ενέργειας, ένα μόριο παρόμοιο με το DNA για την αποθήκευση των «οδηγιών» λειτουργίας, και μία μεμβράνη που θα λειτουργεί σαν περίβλημα και θα συνέχει τα συστατικά του μέρη. Σύντομα όμως συνειδητοποίησε ότι έπρεπε ν' απλοποιήσει περισσότερο
το σχέδιο του. Ακόμη και οι πιο πρωτόγονοι μονοκύτταροι οργανισμοί είναι εξαιρετικά
περίπλοκοι, με τις μεμβράνες τους επιλεκτικά διαπερατές για την πρόσληψη θρεπτικών
συστατικών και την αποβολή των άχρηστων ουσιών. Θα ήταν δύσκολο ν' αντιγραφούν
αυτές οι φυσικές δομές. Το πλεονέκτημα αυτής της ιδέας είναι ότι το μικήλλο αυτοσυναρμολογείται. Για να το καταφέρουν θα χρησιμοποιήσουν μια επιφανειοδραστική ουσία. Αυτές οι ουσίες είναι σαν το μόριο του απορρυπαντικού, σε ένα υγρό διάλυμα. Το ένα άκρο του μορίου του είναι υδρόφιλο ενώ το άλλο υδρόφοβο. Κι αυτές τις ουσίες οι χημικοί τις ονομάζουν επιφανειοδραστικές. Διαλύοντας αρκετές από αυτές τις, εν μέρει υδρόφιλες εν μέρει υδρόφοβες, δομές στο νερό, τα μόρια αυτομάτως συσσωματώνονται σε μυκήλλια. Η δημιουργία των πρωτοκυττάρων σίγουρα πάντως θα έχει ως πρώτο στάδιο τη διάλυση επιφανειοδραστικού λιπαρού οξέος μέσα σε φιαλίδιο με νερό. Σχεδόν αυτοστιγμεί θα πρέπει να δημιουργηθούν, όπως υποστηρίζει ο Rasmussen, απειράριθμα μυκήλλια. Το επόμενο στάδιο αφορά το γενετικό υλικό. Οι περισσότεροι οργανισμοί διαθέτουν DNA ή RNA. Ο Rasmussen όμως και η ομάδα του σχεδιάζουν να χρησιμοποιήσουν ένα τεχνητό νουκλεϊκό οξύ που ονομάζεται ΡΝΑ, το ακρωνύμιο των όρων νουκλεϊκό οξύ πεπτιδίων. Δημιουργημένο από τον Δανό βιοχημικό Nielsen και τους συναδέλφους του στις αρχές του 1990, το ΡΝΑ μοιάζει και συμπεριφέρεται όπως το DNA — σχήμα διπλής έλικας, οι ίδιες χημικές βάσεις ως συστατικά. Αντί όμως ο «σκελετός» του ν' αποτελείται από μόρια σακχάρων και φωσφορικές ομάδες, το ΡΝΑ αποτελείται από πεπτίδια, τις δομικές μονάδες των πρωτεϊνών (που επειδή δεν είναι υδρόφιλη ένωση όπως τα σάκχαρα μπορούν να βυθίζεται στο εξωτερικό τμήμα του μυκήλλιου). Δηλαδή, είναι μια διασταύρωση του DNA και των πρωτεϊνών. Το ΡΝΑ του πρωτοκυττάρου του Rasmussen ίσως βοηθήσει τους επιστήμονες να λύσουν έναν άλυτο έως σήμερα γρίφο: Ποιο ήταν το αρχέγονο γονίδιο; Σύμφωνα με μία θεωρία, οι πρώτοι οργανισμοί βασίζονταν σε μία εκδοχή του RNA που μπορούσε ν' αυτοδιπλασιάζεται. Το 2000, όμως, ο Stanley Miller, ο σημαντικότερος ίσως ερευνητής
θεμάτων σχετικά με την προέλευση της ζωής, υποστήριξε ότι στα πρώιμα στάδια
της Γης υπήρχαν και μόρια ΡΝΑ. Θα μπορούσε η πρώτη μορφή ζωής να ήταν πιο
παράδοξη απ' ό,τι νομίζαμε, ένα πλάσμα που βασιζόταν σε ΡΝΑ; Το πρωτοκύτταρο
του Rasmussen θα ελέγξει αυτή την υπόθεση. Μετά από μία σειρά προσομοιώσεων που πραγματοποίησαν το Νοέμβριο
του 2004, ο Rasmussen με τον Chen αποφάσισαν να προσδέσουν τα φωτοευαίσθητα
μόρια της αλκοόλης στα άκρα των νηματίων ΡΝΑ πριν τα ρίξουν μέσα στο φιαλίδιο.
Όταν προσπέσει φως στην αλκοόλη θα προκαλέσει την απόσπαση ενός ηλεκτρονίου,
το οποίο θα διέλθει τις βάσεις του ΡΝΑ. Φθάνοντας στο άλλο άκρο, οι επιστήμονες
περιμένουν ότι θα προκαλέσει μία χημική αντίδραση με το τελικό συστατικό που
σχεδιάζουν να προσθέσουν στο μείγμα: την τροφή. Έχοντας μόνο τρία βασικά συστατικά μπορεί το πρωτοκύτταρο καθαυτό να δείχνει απλό, η χημεία όμως που θα το φέρει στη ζωή είναι εξαιρετικά περίπλοκη. Θεωρητικά, τουλάχιστον, τα μυκήλλια θα πρέπει ν' απορροφούν τα πρόδρομα μόρια, παρέχοντας μία έτοιμη αποθήκη «τροφής» ώστε να λειτουργήσει ο μεταβολισμός. Το μονόκλωνα μόρια ΡΝΑ, στο μεταξύ, θα πρέπει να ενσωματώνονται στο εξωτερικό μέρος του μυκήλλιου και να ενώνονται με τα συμπληρωματικά τμήματα ΡΝΑ που θα δημιουργούνται από το μεταβολισμό του οργανισμού. Πώς μπορεί κανείς να είναι σίγουρος; Ο Rasmussen απαντά ότι μόνο στην πράξη θα φανεί πώς λειτουργούν αυτά τα μόρια μέσα στο διάλυμα. "Εάν γνωρίζαμε εκ των προτέρων πώς να το κάνουμε", παρατηρεί ο William Woodruff, ένας χημικός από το Λος Άλαμος που ανήκει στην ομάδα του Rasmussen, "θα είχαμε ήδη δημιουργήσει ζωή". Προς το παρόν, πάντως, ο Rasmussen λέει ότι το μόνο που τον ενδιαφέρει
είναι ν' αρχίσει κάτι να κινείται μέσα στους δοκιμαστικούς σωλήνες της ομάδας
του. Επιφυλάξεις Κάποιοι από τους ειδικούς που έχουν δει τα προσχέδια του Rasmussen
διατηρούν σοβαρές επιφυλάξεις για το κατά πόσο αυτός ο οργανισμός θα είναι
βιώσιμος. Όταν ο Rasmussen μιλά για τα πρωτοκυτταρά του σε συνέδρια αστροβιολογίας
και άλλες ανάλογες εκδηλώσεις, η δουλειά του δε γίνεται πάντοτε δεκτή με ενθουσιασμό.
Συχνά δέχεται μομφές όπως «αλλόκοτο» και «αφηρημένο». «Είναι εξαιρετικά φιλόδοξο»,
εξηγεί ο χημικός Pier Luigi Luisi από το Πανεπιστήμιο της Ρώμης. Ο Luisi λέει
ότι θέλει να δει πειραματικά δεδομένα για να πεισθεί: «Δεν μπορείς να πείσεις
τους πάντες μόνο με θεωρητικούς υπολογισμούς». Ο βιοφυσικός Andrew Pohorille του Ερευνητικό Κέντρου Ames της NASA στην Καλιφόρνια συμπεραίνει ότι οι πιθανότητες του Rasmussen δεν είναι λιγότερες από οποιουδήποτε άλλου ερευνητή — ίσως μάλιστα η πλάστιγγα να γέρνει υπέρ του, αφού λίγοι επιστήμονες έχουν ασχοληθεί τόσο διεξοδικά με αυτό το εγχείρημα: "Έχει ξεκάθαρα το προβάδισμα". |