Η καταγωγή και η εξέλιξη του Ανθρώπινου Γένους
Μέρος 2ο

Άρθρο, Απρίλιος 2005

Αυστραλοπίθηκοι ή προάνθρωποι

Αυστραλοπίθηκος ο αφάριος (Australopithecus afarensis): Εμφανίστηκε πριν από 3,5 εκατομμύρια χρόνια και ο άνθρωπος (Homo) είναι απόγονος του. Ονομάστηκε έτσι γιατί τα πρώτα απολιθώματά τους ανακαλύφθηκαν στις νότιες περιοχές της Ανατολικής Αφρικής και Australis στα Λατινικά σημαίνει νότιος. Τα χαρακτηριστικά του μοιάζουν με εκείνα του ανθρώπου παρά με τους ανθρωποειδείς πιθήκους. Υπάρχει, δηλαδή, σαφής διαχωρισμός με τους τελευταίους. Δεν μπορούσαν να μιλήσουν ή να κατασκευάσουν αποτελεσματικά εργαλεία. Η λεκάνη τους μοιάζει πολύ με του ανθρώπου, η σπονδυλική τους στήλη και η κλίση των μηρών δείχνει ότι βάδιζαν όρθιοι.

Με μακροχρόνια ποσοτική συγκέντρωση των μεταλλάξεων, με τις διεργασίες της προσαρμογής και κάτω από την πίεση της φυσικής επιλογής είχαμε την ποιοτική τους αλλαγή, δηλαδή την προοδευτική μετατροπή τους σε ανθρώπους (ανθρωπογένεση). Υπάρχει όμως και η θεωρία της απότομης μετατροπής τους σε ανθρώπους.

Η Λούση

Το πρώτο εύρημα Αυστραλοπιθήκου ήταν η γνωστή Λούση, ο σκελετός μιας νεαρής 18 ετών, που βρέθηκε στην έρημο Αφάρ της Αιθιοπίας το 1974 από τον Johanson. Η ηλικία του προσδιορίστηκε από 2,8 έως 3,8 εκατομμύρια χρόνια ενώ περπατούσε όρθια. Είχε ύψος 1 μέτρο, βάρος 22-30 κιλά με κοντά πόδια και το αρσενικό ήταν βαρύτερο και πιο ψηλό. Το κεφάλι της έμοιαζε με του ανθρώπου.

Το δεύτερο απολίθωμα του Αυστραλοπίθηκου αφαρίου βρέθηκε και πάλι στην Αιθιοπία. Πρόκειται για ένα νεαρό ηλικίας 16-17 ετών και ήταν νεώτερος της Λούση κατά 400.000 χρόνια.

Αυστραλοπίθηκος ο αφρικανός (Australopithecus africanus):Τα απολιθώματα του είναι ηλικίας 2-3 εκατομμυρίων ετών και είναι πολύ σημαντικό δείγμα, μιας και αποτελεί τον συνδετικό κρίκο ανάμεσα στους ανθρώπους και τους πιθήκους. Το "παιδί της Ταούγκ" - όπως ονομάστηκε από τον Ρεϊμόντ Νταρτ που το βρήκε -  έμελλε να είναι ο τελευταίος αυστραλοπίθηκος που έδωσε πριν από 2,2 εκατ. χρόνια την εξελικτική σκυτάλη στο γένος Homo, στο Homo habilis (άνθρωπος ο επιδέξιος) όπως βάφτισε πάλι ο νονός Νταρτ ένα απολίθωμα στο φαράγγι Ολντουβάι το οποίο ανακάλυψε ο Ντζόναθαν Λεΐκι.

Τα απολιθώματά του βρέθηκαν στην κοιλάδα του ποταμού Ομο, κοντά στη λίμνη Ροδόλφου, στην Αιθιοπία. Στο ξηρό εκείνο τοπίο ο άνθρωπος πάτησε πρώτη φορά το πόδι του στο έδαφος· ένα ξεκίνημα που φαίνεται ίσως πολύ πεζό αλλά αναμφίβολα ιδιαίτερα σημαντικό. Και τούτο διότι μόλις «πάτησε στα πόδια του και περπάτησε όρθιος» είχε επιτύχει ένα κατόρθωμα που άνοιξε τον δρόμο για έναν άλλο τρόπο ζωής ο οποίος έδωσε το έναυσμα για σειρά σημαντικών εξελικτικών αλλαγών.

Το ύψος του ήταν 1,30 μέτρα, το βάρος του 20-30 κιλά και η κρανιακή χωρητικότητα του 450-500 cm³, είχε πλατύ πρόσωπο και από την κατασκευή των δοντιών του δείχνει ότι ήταν ένα παμφάγος οργανισμός. Κυνηγούσε μικρά ζώα και ήταν κατασκευαστής εργαλείων.

Ο Αυστραλοπίθηκος ο αφρικανός:

 - έδωσε απευθείας τον Άνθρωπο τον επιδέξιο (Homo habilis).

 - έδωσε τον Αυστραλοπίθηκο τον ρωμαλέο (Australopithecus robustus)

 - οδηγεί σε άλλη διακλάδωση

Αυστραλοπίθηκος ο ρωμαλέος: Το ύψος τους είναι 1,5 μέτρα, το βάρος τους 60 κιλά και η εγκεφαλική του χωρητικότητα είναι 500 cm³. Έζησαν πριν 1-2,3 εκατομμύρια χρόνια και προτιμούσαν ξηρό και θαμνώδες περιβάλλον. Από την κατασκευή των δοντιών τους φαίνεται να ήταν φυτοφάγοι (σπόροι, ρίζες και φρούτα).

Ο Αυστραλοπίθηκος ο λεπτός (Australopithecus gracilis): Λέγεται έτσι γιατί πρόκειται για μικρόσωμο ον, ύψους 1,30 μέτρα, 20-30 κιλά και χωρητικότητα εγκεφάλου 450  cm³. Μερικοί νομίζουν ότι ο λεπτός αποτελείται από δύο υποείδη. Τον Αυστραλοπίθηκο τον αφάριο και τον αφρικανό.

Άνθρωπος ο επιδέξιος (Homo habilis)

Το 1964, οι Louis Leakey, Phillip Tobias, και John Napier ανήγγειλαν ένα νέο είδος ανθρώπου, τον Homo habilis, ή Άνθρωπος ο επιδέξιος, που θεωρείται ο πρώτος Homo.

Το πιο παλιό είδος ανθρώπου πάνω στη γη - ο Αδάμ - και η ηλικία του υπολογίζεται γύρω στα 2,6 εκατομμύρια χρόνια. Μια μορφή του ζούσε στις όχθες της λίμνης Τουρκάνα στη Β. Κένυα. Η Εύα  πιστεύεται ότι προέρχεται από την Αφρική και η μελέτη του μιτοχονδριακού DNA δείχνει ότι έζησε στην Ανατολική Αφρική, πριν από 100.000 έως 200.000 χρόνια. Η αρχαιότερη Εύα ήταν Homo habilis και βρέθηκε το 1974 στο Olduvai της Τανζανίας.

Οι αρχέγονοι Homo χαρακτηρίζονται για την αλματώδη αύξηση του εγκεφάλου τους (από 450 κ.εκ. κοντά στα 800 κ. εκ.) και τη δομή των δοντιών. Η νέα έρευνα της βιολογίας των προγόνων μας αποκαλύπτει πληθώρα νέων χαρακτηριστικών που τους καθιστούσαν περισσότερο ανθρωπόμορφους παρά πιθηκόμορφους, όπως ήταν οι αυστραλοπίθηκοι.

Ένα άλλο αξιοσημείωτο μοναδικό χαρακτηριστικό του ανθρώπου είναι η παρατεταμένη παιδική ηλικία, με ταχύτατη ανάπτυξη του αναστήματος στο εφηβικό στάδιο· ακόμη και οι ανθρωποειδείς πίθηκοι περνούν από τη βρεφική στην ενήλικη ζωή· όχι όμως και ο άνθρωπος, καθώς ο ρυθμός αύξησης του σώματος ενός παιδιού είναι αργός σχετικά με το αντίστοιχο στάδιο των ανθρωποειδών πιθήκων. Το κέρδος από αυτήν τη διαφορά ρυθμού είναι η απαιτούμενη αφομοίωση των κανόνων του πολιτισμού. Η διαφορά δε στο μέγεθος του σώματος, υποστηρίζουν οι επιστήμονες, εδραιώνει καλύτερα και τη σχέση «μαθητή - δασκάλου». Άλλωστε οι άνθρωποι γίνονται άνθρωποι με την εντατική εκμάθηση του πολιτισμού και όχι μόνο μέσω των δεξιοτήτων επιβίωσης.

Από εξελικτική σκοπιά μπορεί να υποστηριχθεί ότι οι άνθρωποι παρεξέκλιναν από το πρότυπο ανάπτυξης των ανθρωποειδών πιθήκων, όταν ο εγκέφαλος των ενηλίκων έφθασε πάνω από τα 770 κ. εκ. Ο Homo habilis με μέγεθος περίπου 800 κ. εκ. φαίνεται να βρίσκεται στη διαχωριστική γραμμή μεταξύ ανθρωποειδών πιθήκων και ανθρώπου ως προς το πρότυπο ανάπτυξης (τα βρέφη γεννιούνται ανίσχυρα), ενώ το επόμενο είδος, ο Homo errectus με 900 κ.εκ. εγκέφαλο παίρνει τον ξεκάθαρο δρόμο προς την κατεύθυνση των ανθρώπων.

Το βάρος του Homo habilis έφτανε τα 45 κιλά περίπου, το ύψος του τα 1,5 μέτρα, άτριχος και αρκετά μελαμψός. Η κρανιακή του χωρητικότητα τα 500-850 cm³. Σαφώς λοιπόν ξεχώριζε από τους Αυστραλοπίθηκους. Πρέπει να είναι το πρώτο ον που μίλησε, γεγονός που είχε μεγάλη σημασία στην κατοπινή αλματώδη ανάπτυξη των ανθρώπων. Και ήταν σαφώς σαρκοφάγος, κάτι που τον βοήθησε στην ανάπτυξη του εγκεφάλου, που αποτελείται κυρίως από λιπίδια.

Καθώς δείχνει το όνομα του, πρόκειται για αρκετά επιδέξιο στα χέρια και μπορούσε να κατασκευάζει εργαλεία λίθινα, κυρίως από οψιδιανό. Τα πρώτα εργαλεία είναι χοντροφτιαγμένα και έχουν σχήμα αμυγδαλοειδές. Τούτο το εργαλείο - σαν γροθιά - παίζει και το ρόλο του όπλου. Το χρησιμοποιούσε με το οξύ μέρος του για να κτυπά μεγάλα ζώα. Λέγεται ότι ήταν εφευρέτης και της φωτιάς.

Ο Άνθρωπος ο επιδέξιος είναι καθαρή μορφή ανθρώπου, τελείως πια διακριτός από τα υπόλοιπα ζώα καθώς θεωρείται το παλαιότερο είδος της οικογένειας Homo· είναι δηλαδή ο πρώτος (1,6-2,2 εκατ. χρόνια πριν) άνθρωπος με όχι και πολλές σκελετικές διαφορές από τον πρόγονό του Australopithecus africanus (2-3 εκατ. χρόνια πριν). Ο πρώτος εκείνος άνθρωπος περπατούσε όρθιος, είχε δόντια που έμοιαζαν με του ανθρώπου περισσότερο παρά με των αυστραλοπιθήκων· θεωρείται δε ότι αντιπροσωπεύει μεγάλο βήμα από τη ζωώδη στην ανθρώπινη κατάσταση.

Ο Homo habilis συνυπήρχε κάποια περίοδο με τον Australopithecus robustus. Στην περίοδο εκείνη αποδίδονται αρχαιολογικές θέσεις με συγκεκριμένα λίθινα εργαλεία και κατεργασμένα οστά που είχαν μεταφερθεί από μακριά. Σε εκείνες τις θέσεις βρέθηκαν και υπολείμματα ζώων· χαρακτηριστικό είναι το εύρημα που αφορά μια πέτρινη βάση καλύβας. Όλες αυτές οι δραστηριότητες αποδίδονται στον Η. habilis με τη χαρακτηριστική στροφή του προς την κρεοφαγία, αλλαγή που σχετίζεται κατά αιτιατό τρόπο με την αύξηση του όγκου του εγκεφάλου του.

Η ανακάλυψη κάποιας βιολογικής ασυνέχειας μεταξύ των αυστραλοπιθήκων και του ανθρώπου έδωσε την ευκαιρία μα αλλάξουμε τελείως την αντίληψή μας για την ανθρώπινη προϊστορία. Μπορεί οι αυστραλοπίθηκοι να έμοιαζαν με ανθρώπους ως προς τον τρόπο με τον οποίον περπατούσαν· εφάρμοζαν όμως μια πιθήκεια στρατηγική διατροφής.

Η βιολογική παράμετρος ερμηνεύει και το γιατί τα βρέφη γεννιούνται ανίσχυρα. Διότι ο μεγάλος ανθρώπινος εγκέφαλος σχετίζεται με κάποιους «μηχανικούς» περιορισμούς της λεκάνης της γυναίκας, επηρεάζοντας και άλλα χαρακτηριστικά πέραν της νοημοσύνης, όπως η θετική συσχέτιση του μεγέθους του εγκεφάλου με την ηλικία απογαλακτισμού, την ηλικία της σεξουαλικής ωρίμανσης, τη διάρκεια της κυοφορίας και τη μακροβιότητα. H κυοφορία, λ.χ., συγκρινόμενη με άλλων Πρωτευόντων θα έπρεπε να διαρκεί 21 μήνες στον άνθρωπο ανάλογα με το μέσο μέγεθος του εγκεφάλου του (1.350 κ. εκ.).

Παράλληλα με τον Homo habilis υπήρχε και ο Homo rudolfensis που ανακαλύφθηκε από τον V. P. Alexeev το 1986 και θεωρείται είδος του Homo habilis. Από αυτά τα δύο είδη προήλθε ένα είδος ο Homo Ergaster που έζησε από 1,9 έως 1 εκατ. χρόνια πριν στην Αφρική.  Οι περισσότεροι επιστήμονες τον κατατάσσουν στην πιο εξελιγμένη μορφή Homo erectus.