Το καλοκαιρινό τρίγωνο του ουρανού

Άρθρο, Ιούλιος 2005

Τρία λαμπρά άστρα από διαφορετικούς αστερισμούς, καθ' όλη τη διάρκεια του καλοκαιριού,  εμφανίζονται στο κέντρο του ουρανού σχηματίζοντας ένα θαυμαστό τρίγωνο.

Το πρώτο άστρο του τρίγωνου, το Ντένεμπ (άλφα Κύκνου) ανήκει στον αστερισμό του Κύκνου. Το άστρο αυτό σημαδεύει την ουρά του Κύκνου, ενώ τα πιο αμυδρά του άστρα σχηματίζουν τα απλωμένα του φτερά και τον μακρόστενο λαιμό του σε μία μορφή που μοιάζει με σταυρό και γι' αυτό ονομάζεται σήμερα και Βόρειος Σταυρός.

Το δεύτερο άστρο είναι το λαμπρό άστρο Βέγα (άλφα Λύρας), που ανήκει στο μικρότερο αστερισμός της Λύρας. Αυτό περιβάλλεται από έναν δίσκο υλικών, που μάλλον πρόκειται για τα πρώτα στάδια της δημιουργίας ενός νέου πλανητικού συστήματος.

Το τρίτο λαμπρό άστρο του τριγώνου βρίσκεται στον αστερισμό του Αετού και ονομάζεται Αλτάιρ (άλφα Αετού), η περιστροφή του οποίου είναι τόσο γρήγορη ώστε έχει σχήμα αβγού. Ο αστερισμός του Αετού έχει αρκετά μεγάλη έκταση και χωρίζεται στα δύο από τον ουράνιο ισημερινό.

Και τα τρία λευκά άστρα είναι κλάσης Α (Το άστρο Ντένεμπ είναι υπεργίγαντας) και έχουν παρόμοιες επιφανειακές θερμοκρασίες. Ο Βέγας έχει 9600 Kelvin, και είναι το θερμότερο, ενώ ο Ντένεμπ 8400 Kelvin. Ο Βέγας και το Αλτάιρ είναι κατά μέσο όρο μόνο 25 έτη φωτός μακριά μας.

Ο Ντένεμπ, αφ' ετέρου, βρίσκεται 2.600 έτη φωτός από τη Γη. Με βάση αυτή την απόσταση, η τρομερή φωτεινότητα του - σαν 160.000 ήλιους - το κάνει να είναι πραγματικά το φωτεινότερο αστέρι του είδους του (δηλαδή σε θερμοκρασία ή τη φασματική κατηγορία του) σε ολόκληρο το Γαλαξία.

Εάν ήταν τοποθετημένο στην ίδια απόσταση με το Βέγα, ο Ντενέμπ θα έλαμπε σαν το φεγγάρι κατά την ημισέληνο. Ο Deneb είναι υπεργίγαντας και η διάμετρός του, που υπολογίζεται από τη θερμοκρασία του και τη φωτεινότητα, είναι 200 φορές αυτή του ήλιου. Εάν ήταν τοποθετημένο στο κέντρο του ηλιακού συστήματός μας, ο Ντενέμπ θα έφτανε μέχρι τη Γη.

Οι τρεις αστερισμοί

Το νεφέλωμα Πελεκάνος (IC-5070) έχει διάμετρο 30 ετών φωτός και βρίσκεται σε απόσταση 800 έτη φωτός, προς την κατεύθυνση του αστερισμού του Κύκνου, όπου βρίσκεται ο Ντένεμπ.

Ο αστερισμός του Αετού είναι γνωστός από την αρχαιότητα ως Αετός, Πτηνό ή Γύπας και ονομάστηκε προς τιμήν του βασιλιά των πουλιών και είναι περισσότερο συνδεδεμένος με τον Δία, γι' αυτό και, ονομαζόταν «Διός Όρνις».

Οι Άραβες του έδωσαν το όνομα «Αλ Νασρ Αλ Ταΐρ» που σημαίνει «Ιπτάμενος Αετός» και, απ' αυτό το όνομα προέρχεται σήμερα το όνομα του «Αλταΐρ», του λαμπρότερου άστρου του που είναι επίσης και το 12ο λαμπρότερο άστρο στον ουρανό.

Ο αστερισμός αυτός αποτελείται από περίπου 120 ορατά στο γυμνό μάτι άστρα, ενώ με το τηλεσκόπιο μπορούμε επίσης να διακρίνουμε αρκετά πλανητικά νεφελώματα και αστρικά σμήνη.

Ο αστερισμός της Λύρας έχει το πέμπτο λαμπρότερο άστρο στον ουρανό, τον Βέγα (άλφα Λύρας) που λάμπει «σαν δάκρυ της αιωνιότητας» ανάμεσα στα «λιγόφεγγα άστρα» του οργάνου που κατόρθωσε να λυγίσει τη σκληρή καρδία του Πλούτωνα και να ξαναφέρει από τον Άδη την Ευρυδίκη.

Μία άλλη όμως παράδοση μας λέει ότι η Λύρα δεν ανήκει στον Ορφέα αλλά στον Κιθαρωδό Αρίωνα.

Ο Βέγας παραμένει ασύγκριτα λαμπερός καθ' όλη τη διάρκεια του καλοκαιριού αφού λάμπει με θερμοκρασία 10.000 βαθμών Κελσίου σε απόσταση 26 ετών φωτός από τη Γη μας. Σε 12.800 χρόνια μάλιστα ο Βέγας θα γίνει ο Πολικός του ουρανού μας λόγω της μεταπτωτικής κίνησης του άξονα της Γης.

Στον αστερισμό του Κύκνου βρίσκονται τα λείψανα μίας άλλης αρχέγονης έκρηξης, το νεφέλωμα του Κύκνου το οποίο δύσκολα διακρίνεται. Με τη βοήθεια όμως του Διαστημικού Τηλεσκοπίου φαίνεται ξεκάθαρα η διαστελλόμενη έκταση του ανάμεσα στα άστρα του Κύκνου που ανάλαφρος και γαλήνιος έχει απλώσει τις φτερούγες του πάνω στη φωτεινή ζώνη του Γαλαξία μας.

Στην αρχαιότητα ο αστερισμός αυτός ονομαζόταν «Όρνις», ενώ ο Ερατοσθένης τον αποκαλούσε «Κύκνο», ονομασία που χρησιμοποίησαν επίσης και οι Ρωμαίοι.

Το λαμπρότερο άστρο του, ο Ντένεμπ (άλφα Κύκνου) είναι το 18ο λαμπρότερο άστρο στον ουρανό και σημαδεύει την ουρά του. Ο Ντένεμπ βρίσκεται σε απόσταση 1.600 ετών φωτός από τη Γη, ενώ το κεφάλι του Κύκνου προσδιορίζεται από το άστρο «Αλμπιρέο» (βήτα Κύκνου), ένα διπλό αστρικό σύστημα σε απόσταση 400 ετών φωτός με κύριο συντελεστή έναν γαλάζιο γίγαντα ο οποίος έχει έναν μικρότερο συνοδό.

Ο Ντένεμπ έχει σταματήσει να καίει υδρογόνο στον πυρήνα του και η μοίρα του είναι - αφού έχει 25 ηλιακές μάζες - να εκραγεί εντός δύο εκατομμυρίων ετών. Από την επιφάνειά του φεύγει αέριο υλικό, με ρυθμό 0,8 εκατομμυριοστά μιας ηλιακής μάζας ετησίως, εκατοντάδες χιλιάδες φορές το ρυθμό που χάνει μάζα ο ήλιο μας.

Το πιο θεαματικό όμως αντικείμενο που μπορεί κανείς να φωτογραφήσει με τηλεσκόπιο είναι η πανέμορφη «Λούπα του Κύκνου», το λείψανο μίας τρομαχτικής αστρικής έκρηξης σουπερνόβα που συνέβη πριν από 50.000 χρόνια σε απόσταση 1.400 ετών φωτός από τη Γη.

Αριστερά: Το Νεφέλωμα Βόρειας Αμερικής NGC 7000 με διάμετρο 15 ετών φωτός, σχηματίζει τον "Τοίχο του Κύκνου".

Τα διάφορα τμήματα του έχουν καταλογογραφηθεί με διαφορετικούς αριθμούς στον Νέο Γενικό Κατάλογο μεταξύ των οποίων περιλαμβάνεται στα δυτικά το νεφέλωμα NGC 6960 που μοιάζει με μία «Σκούπα Μάγισσας» (όπως ονομάζεται διαφορετικά), ενώ στα ανατολικά βρίσκουμε το νεφέλωμα Δαντέλα (NGC 6992) και τις παραφυάδες του.

Στον ίδιο αστερισμό βρίσκουμε επίσης και ένα από τα δεκάδες νεφελώματα αερίων και σκόνης μέσα στα οποία γεννιούνται τα άστρα. Λόγω της εμφάνισης που έχει ονομάζεται Νεφέλωμα Βόρειας Αμερικής (NGC 7000) με διάμετρο 50 ετών φωτός σε απόσταση 1.500 ετών φωτός από τη Γη.

Δίπλα στον Βέγα βρίσκεται το Μ-57, το γνωστό δακτυλιοειδές νεφέλωμα της Λύρας, ένα κέλυφος αερίων που εκτοξεύτηκε στις επιθανάτιες στιγμές ενός άστρου πριν από εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια.

Εκατοντάδες παρόμοια πλανητικά νεφελώματα υπάρχουν διάσπαρτα σ' ολόκληρο τον ουρανό εντοπίζοντας τις περιοχές όπου πρόσφατα έχουν πεθάνει άστρα με το μέγεθος περίπου του Ηλίου μας. Τέτοιου είδους άστρα αναγκάζονται να εκσφενδονίσουν τα εξωτερικά τους αέρια στρώματα σε μία απελπισμένη προσπάθεια να χάσουν αρκετή από τη μάζα τους και να σταματήσουν έτσι την καταστροφική μοίρα που τα περιμένει.

Τρισεκατομμύρια τόνοι από τη μάζα ενός τέτοιου άστρου εκσφενδονίζονται ολόγυρα σχηματίζοντας ένα διαστελλόμενο κέλυφος αερίων και μετατρέποντας το σε ένα πλανητικό νεφέλωμα.

Πηγή: Δ.Σιμόπουλος, http://www.astro.uiuc.edu